कात्तिक २४, २०८०
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
शायद तात्कालिक अवस्थामा सरकारका कुनै मन्त्रीले आफ्नो नजिकको नातेदारले बनाएको नेपालको निशान छाप चोर बाटोबाट स्वीकृत गराए होलान् । कलाकारितामा पोख्त नभएका व्यक्तिले कला देखाउन खोजे भने केही समय पहिले बनेको संसदको लोगो जस्तै हुने रहेछ । सांसदबाट नै अस्वीकार भएको थियो । तर पनि प्रतिस्पर्धामा योभन्दा उत्कृष्ट निशान छापहरू पनि थिए रे !
हालको वर्तमान निशाना छापमा न कुनै कला छ, न त कलात्मकता र कुनै खास विशेषता नै । नेपालको चित्रकला र थान्का पेन्टिङ विश्व प्रसिद्ध छ । तर नेपालको निशान छाप कस्तो छ ?
नेपालको इतिहास, परम्परा, भूगोल, संस्कृतिलाई हालको निशान छापले प्रतिनिधित्व गरेको पाइँदैन । नेपालको नक्सा अगाडि महिला र पुरुषको हातले कुनै ब्रुअरी वा डिस्टिलरी कम्पनीको सोमरसलाई चियर्स गरे जस्तो देखिन्छ । त्यो पनि नेपालको मानचित्र अगाडि सगरमाथाको काखमा ।
महिलाको हातलाई हातमा लगाइएको चुराबाट प्रस्ट्याइएको छ कि उनी महिला हुन् । महिलाको चुरा हिन्दू धर्म, संस्कृतिको अभिन्न अंग बनेको छ । धर्म निरपेक्षता भएको देशमा हिन्दू महिलाले लगाउने चुरालाई निशाना छापमा राख्दा धर्मनिरपेक्षता र क्रिस्चियनवादको वकालत गर्ने किन बोलेनन् होला ? प्रश्न उठ्छ ।
यसको एक मात्र जवाफ भनेको नेपालमा महिला र पुरुषबीच विभेद छ भन्ने कुरा सदियौंसम्म देखाउने र लैंगिक विभेद र समानताको नाममा पश्चिमाको एजेण्डा अनुसार काम गर्ने रणनीतिको रूपमा यसलाई राखिएको हो भन्ने बुझाइ पंक्तिकारको हो ।
नेपालको इतिहास, भूगोल र परम्परामा रहेका सयौं चिजलाई गुराँसको फूल, सगरमाथा, दुईहात, धानको बालामा मात्र सीमित गराइएको छ । के नेपाल भनेको यति मात्र हो ? यस निशाना छापले राष्ट्रको गौरव, परम्परा, भौगौलिक विविधता, नेपाल आमाकोे मर्म, भावना र नेपालीको संस्कार एवं रीतिथितिलाई उजागर एवं प्रतिनिधित्व गर्न सकेको छैन ।
गणतन्त्र नेपालको निशान छापभन्दा अघि प्रचलनमा रहेकोे निशान छापमा कला एवं कलात्मकता प्रस्ट झल्किने खालको थियो । गोरखनाथको पद चिह्नले नेपालको गोर्खा (शक्तिशाली योद्धा) लाई प्रतिनिधित्व गरेको थियो भने दुवैतर्फ बन्दुकसहित उभिएको सिपाही जसले सम्पूर्ण नेपालको सुरक्षामा खटिने सुरक्षाकर्मी र गोर्खा योद्धा प्रतिको सम्मान र धनुवाणमा उभिएका सिपाहीले नेपालको जनजाति, आदिवासीको प्रतिनिधित्व गर्दै हातको धनुवाण र चन्द्रसूर्यले किराँत मुन्धुम समेतको व्याख्या गरेको पाइन्छ ।
नेपालको सदियौंदेखिको इतिहासलाई निमिट्यान्न पारेको हालको निशाना छापको विकल्पको रूपमा अर्को नयाँ निशाना छाप वा पुरानो निशान छापको निरन्तरता रहन सक्छ । तर पनि त्यसमा श्रीपेच छुट्टै बहसको विषय बन्ने नै छ ।
पुरानो निशाना छापमा चन्द्रसूर्यदेखि खुकुरी, डाँफे, गुराँस, मुनालगाई हिमाल, पहाड, तराई, मन्दिर, जोडा क्रस खुकुरी, रुख नदी आदि सबै एकै छापमा थियो, साथमा राजालाई प्रतिनिधित्व गर्ने श्रीपेच । हेर्दामा सुन्दर, राम्रो कलात्मकता र नेपालको भूगोल, संस्कृति र परम्परालाई प्रतिनिधित्व गर्ने हाम्रो निशाना छापलाई विदेशीको सल्लाहमा मासेर बनाइएको हालको निशाना छाप कुनै प्राइभेट लिमिटेड कम्पनी वा गैरसरकारी संस्थाको लोगो जत्तिको स्ट्यान्डर्डको समेत रहेको छैन । यसलाई पनि गणतन्त्रका ठेकेदार र संस्थापक भन्नेहरूले एकै क्षणमा इतिहास मेट्ने प्रयास गरे तर घडी फुटाए पनि समय रोकिने छैन । यस्ता वैदेशिक इशारामा निशान छाप परिवर्तन गरेर इतिहास र हाम्रो मौलिक निशान छाप मर्ने छैन ।
गणतन्त्रका अभियान्ताले पुरानो निशाना छापमा रहेको श्रीपेचलाई मात्र हटाए पुग्ने ठाउँमा नेपाल आमाप्रति नै विश्वासघात गरियो । वास्तवमा त्यो श्रीपेच राजाको नभई सबै नेपालीको नै थियो । भविष्यमा नेपाल आमाले गणतन्त्रवादीसँग आफ्ना नेपाली सपुतमार्फत सायद यसको बदला लिने नै छिन् । जुन देशको सरकारले देशको भूगोल, संस्कृति, धर्म, परम्परा र इतिहासलाई संरक्षण र माया गर्न सक्दैन र त्यसलाई विश्वभर चिनाउन सक्दैन भने त्यस्तो सरकार कसरी देशभक्त र राष्ट्रप्रेमले ओतप्रोत भएको हुन्छ ? नेपाल र नेपालीलाई चिनाउने निशान छापको सम्बन्धमा पनि सम्झौता, बहस र लेनदेन हुन्छ र ? जब सवाल राष्ट्रको हुन्छ तब सिर्फ राष्ट्रभक्ति रहन्छ । ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपी गरीयसी’ निशान छापमा लेखेर मात्र जन्म दिने आमा र जन्मभूमि स्वर्गभन्दा प्यारा हुँदैनन् । यो स्वर्गलाई हामीले निशान छापबाट प्रतिनिधित्व गराउनु नै पर्दछ ।
नेपाल राष्ट्र बैंकको लोगो ‘असतोमा सद्गमय’ लेखिएको नेपाल सरकारको हालको निशान छापभन्दा सयौं गुणा उत्कृष्ट रहेको छ । त्यसैगरी नेपाल वायु सेवा निगमको लोगोले समेत हाम्रो नेवार संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गरेको छ । चित्रकलामा रुचि भएको ४–५ कक्षामा चित्र कोर्ने र पेन्टिङ गर्ने विद्यार्थीले हालको भन्दा कठिन र कलात्मक निशान छाप लोगो बनाइदिन सक्छ । हालको निशान छापमा चतुर तरिकाले नेपालको झण्डाबाट चन्द्रसूर्य प्रतिबिम्बित गराइएको छ । जबकि त्यो चन्द्रसूर्यलाई बुझ्न सकिँदैन । रातो र चन्द्रसूर्यको हाम्रो इतिहास मेट्ने हालको निशाना छाप कुनै पनि नेपालीलाई अस्वीकार छ । जबकि नेपालको पुरानो निशान छापमा झण्डा सहितको छुट्टै चन्द्रसूर्य थियो । के चन्द्रसूर्य अरु राष्ट्रको हो ? क्रिस्चियन वा मुस्लिमको मात्र हो ? चन्द्रसूर्य विश्वभरका मानिसको हो । हरेक धर्म र जातजातिको नै हो । के नेपाल भनेको नेपालको नक्सा, महिला र पुरुषको हात, लालीगुराँस मात्र हो ?
पश्चिमाले महिला र पुरुषबीच अत्यन्त विभेद हुने देशको रूपमा निशान छापमार्फत चित्रण गरिदिए । जबकि त्यस्तो अवस्था नेपालको कदापी होइन । महिला र पुरुषको हातबाट, लैंगिग विभेद भएको देशमा नेपाललाई परिचय गराइदिए । महिला र पुरुषबीचको समानताको व्यवस्था गणतान्त्रिक व्यवस्थाले गरेको हो भन्ने भ्रम पत्याइदिने नेपाली बौद्धिक र कथित नेपालका फेमिनिस्ट कस्ता होलान् ? राणा शासनकालको वैधानिक कानून २००४ देखि नै लेखिँदै आएको हो । हिमाल र पहाड, २ हात र डाँफे, धानको बाला र झण्डा मात्र रहेको यस्तो सस्तो चित्रकारिता नेपालको निशान छाप कसरी हुन्छ ? सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सगरमाथा र बुद्धको जन्मभूमिभन्दा पहिले नेपाल चिनिएको भनेको गुर्खा (गोर्खा) सिपाही र खुकुरीबाट हो । हामी गोर्खाली खुकुरी बेगर अपुरो र अधुरो हुन्छौं । खुकुरी हाम्रो वीरताको प्रतिक र नेपालीको पहिचान हो । तर यो खुकुरीलाई हालको निशान छापले हटाइदियो ।
नेपालका सबै युद्धमा खुकुरीको प्रयोग गरेर नै नेपाल देश बन्यो । दुवै विश्वयुद्ध लगायत अफगानिस्तानमा केही वर्ष अगाडि हाम्रा गोर्खा नेपाली सिपाहीले खुकुरीको प्रयोगले नै दुश्मनको सफाया गरेका थिए । खुकुरी बेगरको निशाना छाप कुन चाहिँ सच्चा नेपालीलाई स्वीकार्य छ र ? २०४६ सालसम्म हामीले खुकुरीलाई दिएको महत्त्व ‘खुकुरीको डोबभित्र वीरहरूको पाईला हुन्छ’ भन्ने गीतको वाक्याशंबाट पनि उद्गार हुन्छ । आज हाम्रो खुकरीलाई सरकारले रम (रक्सीको ब्राण्ड) रूपमा र गोर्खालाई बियरको ब्राण्डको रूपमा प्रयोग गर्न छुट दिएको छ । यी दुवै शब्दको ब्राण्ड लगायत सगरमाथा, बुद्ध, माउन्ट एभरेस्ट, जानकी आदि शब्दको सरकारले आफ्नो नाममा (ब्राण्ड नेम) सरकारको नाममा सुरक्षित राख्नुपर्छ । यी शब्दहरू बहुत सम्मानित शब्द हुन् ।
रक्सी र बियरको नाम राख्न जन्मेका शब्द होइनन् । यो हाम्रो संस्कृति र परम्परालाई नाश गर्ने पश्चिमा रणनीति अन्तर्गतको कार्य हो । हाम्रो खुकुरी र गोर्खाको सदैव सम्मान हुनुपर्छ । जसलाई पुरानो निशान छापले बचाएको थियो, सम्मान र संरक्षित गरेको थियो । तुलनात्मक रूपमा पहिलेको निशाना छापमा नेपालको नक्सा भने नभएको नै हो । तर नक्साभन्दा महत्त्वपूर्ण नक्साभित्र रहेको खजाना थिए, त्यसलाई प्रतिबिम्बित नै गरिएन । सायद नेपालको भूगोल घट्ने–बढ्ने भइरहने भएकाले सायद त्यो बेला नक्सा राखिएको थिएन होला ।
इन्डियाले सम्राट अशोकले बनाएको ३ बाघको कलात्मक मूर्तिलाई आफ्नो निशान छाप बनाएको छ । जो त्यहाँका मुस्लिम र क्रिस्चियन समुदायबाट सर्वस्वीकार्य छ । श्रीलंकाले बौद्ध धर्ममा आधारित निशान छाप बनाएको छ । जसमा चन्द्र र सूर्यलाई स्थान दिइएको छ र राष्ट्रिय जनावार सिंहसहित कलश र चक्र समेत राखिएको छ । थाइल्यान्डले भगवान् विष्णुको बाहन गरुडको कलात्मक निशान छाप राखेको छ । क्रिस्चियनको तीर्थस्थल भेटकिन सबैभन्दा सानो राष्ट्रको निशान छापमा रोमन राजाहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दै मुकुटलाई राखिएको छ । रोमन राजाहरूले जिससको जन्मभन्दा अगाडिदेखि नै मुकुटको प्रयोग गर्दथे ।
संसारको सबैभन्दा पुरानो निशाना छापको रूपमा जर्मनीको निशाना छाप रहेको छ । जसलाई तेह्रौ शताब्दीमा राजाहरूले प्रयोगमा ल्याए । तत्पश्चात हालसम्म निशाना छाप प्रचलनमा नै छ । यसलाई कुनै राजनीतिक परिवर्तनले परिवर्तन गरेन । सामान्य रंग मात्र परिर्वतन गरियो । इतिहास र आफ्नो परम्परा जोगाउने हो, मास्ने र बिर्सने होइन । इन्डोनिसियाले समेत गरुडको कलात्मक निशाना छाप बनाएको छ । हामी कहाँ के–के थियो र के–के हटाइयो तस्विरमा हेर्न सकिन्छ । संसारभरका निशान छापलाई गूगलमा हेरेर आफ्नो धारणा बनाउन पाठकलाई नै जिम्मा दिएको छु ।
तस्वीर स्रोत : गूगल इमेज
ऐतिहासिक तस्वीर स्रोत
https://en.wikipedia.org/wiki/Emblem_of_Nepal
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
विश्वभरी नै राजनीतिक जवाफदेहिता र उत्तरदायी राजनीतिले मात्र गन्तव्य प्राप्त गरेका छन्, यसको अलग–अलग दृष्टान्त प्रस्तुत गरिरहनु पर्दैन । पछिल्लो समय विकसित नागरिक चेतनाले यसलाई ठम्याउने सामर्थ्य राख्छ । देशले त...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
नेपाल वैदिककालदेखि नै ज्ञान, सीप, कला/कौशल र सृजनाको केन्द्र रहिआएको स्थान हो। मानव सभ्यताको विकासक्रममा यहाँका विभिन्न रैथाने जाति र समुदायले विभिन्न किसिमका सीप, कला/कौशलको विकास तथा मानव संस्कृतिको निर्मा...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
जलवायु परिर्वतनसम्बन्धी सम्मेलन सन् १९९५ मा जर्मनीको बर्लिनबाट शुरू भई २८ औं कोप सम्मेलन दुबईमा भइरहेको छ । शुरू–शुरूका सम्मेलनमा मानव जीवन र प्रकृतिका बीच सन्तुलन कायम गरी दिगो विकास गर्न जोड दिएको पाइन्...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...