डेढ दशकअघि गुल्मीबाट बुटवल आउँदै गरेको यात्रुबाहक बसलाई बुटवल–पाल्पा सडक खण्डको सिद्धबाबा मन्दिर नजिकै झरेको ठूलो पहिरोले पुर्‍यो ।

२०६२ भदौ ४ गतेको घटनामा बससँगै बुटवलबाट पाल्पातर्फ जाँदै गरेको मालबाहक ट्रक पनि त्यहीँ पुरियो ।

बसमा सवार ९ जना तथा ट्रकका चालक र सहचालक गरी ११ जनाको घटनास्थलमै मृत्यु भयो । बसमा सवार ४५ यात्रु घाइते भए ।

२०७१ असार २ गते लुम्बिनी मेडिकल कलेजका ४ जना भारतीय चिकित्सक सवार लु१च १७० नम्बरको जीपलाई सिद्धबाबामै पहिरोले थिच्दा २ चिकित्सकको मृत्यु भयो भने २ जना गम्भीर घाइते भए ।

२०७२ साउन २२ गते पाल्पाबाट बुटवल झर्दै गरेको लु१ख ५७७१ नम्बरको बसलाई सिद्धबाबा पहिरोले सोहोरेर तिनाउमा खसाल्यो । बसमा सवार ३ जना यात्रुलाई तिनाउ नदीले बगाउँदा बेपत्ता भए भने दर्जनौं यात्रु घाइते भए ।

२०७४ असोज २ गते ना३ख ६१९२ नम्बरको ट्रक र लु१च ७९९४ नम्बरको कारमा सवार ३ जनाको घटनास्थलमै मृत्यु भयो । पहिरो झरेर दुर्घटनाका घटना प्रत्येक वर्ष हिउँद होस् वा वर्षात्को समयमा भइरहेका हुन्छन् । ‘मृत्युमार्ग’को उपमा पाएको सिद्धार्थ राजमार्ग अन्तर्गत पर्ने यो सडक खण्डमा बाह्रै महिना पहिरो झर्दा यात्रु त्रासदीपूर्ण यात्रा गर्न बाध्य छन् ।

सिद्धार्थ राजमार्ग अहिले सिद्धबाबा सडकखण्डको पहिरोका कारण जोखिमपूर्ण छ । लुम्बिनी प्रदेश ट्राफिक प्रहरी कार्यालय बुटवलका अनुसार सिद्धबाबा सडकखण्डमा पछिल्लो दशकमा यहीँ क्षेत्रमा ४५ भन्दा बढी यात्रुले अकालमा ज्यान गुमाएका छन् । ट्राफिक प्रहरीका अनुसार हरेक वर्ष यहीँ खण्डमा ३–४ जना यात्रुले ज्यान गुमाउनुपरेको छ । 

बुटवल–पाल्पा सडक २०१८ सालदेखि खन्न शुरू भएको हो । २०२८ सालदेखि सवारीसाधनको आवागमन हुन थाल्यो । सडकमा अहिले दैनिक २ हजार ५०० हाराहारीमा सवारीसाधन गुड्छन् । यो सडकखण्ड हुँदै सवारीसाधन पाल्पा, स्याङ्जा, गुल्मी, पोखरा, बागलुङ, पर्वत, म्याग्दी, मुस्ताङ र अर्घाखाँची आवतजावत गर्छन् ।

धेरै नागरिकको पहिरोमा परेर अकालमै ज्यान जान थालेपछि सिद्धबाबामा सुरुङमार्गको आवश्यकता महसूस भयो । यहाँको सुरुङमार्गको अवस्थालाई विश्लेषण गरेर रूपन्देही क्षेत्र नम्बर २ का सांसद तथा पूर्व अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलको पहलमा काम अगाडि बढ्यो । सधैं जोखिम हुने बहुप्रतिक्षित सिद्धबाबा सुरुङमार्गको ‘ग्लोबल टेन्डर’ भएसँगै डिजाइनको काम सकिएपछि निर्माण कार्य शुरू भएको छ ।

डिभिजन प्रमुख होमबहादुर एसीले सुरुङमार्गको प्रारम्भिक चरणको निर्माण कार्य अगाडि बढिसकेको बताए । ‘निर्माण क्षेत्रमा कार्यालय स्थापना, विद्युत् लाइन जडान र चिनियाँ जनशक्ति आइसकेका छन्,’ इन्जिनीयर एसीले लोकान्तरसँग भने, ‘अबको केही समयभित्रै भौतिक निर्माण कार्य शुरू हुन्छ । सडक सुरक्षाका लागि बहुप्रचारित सुरुङमार्ग संघीय सरकारले आफ्नै सामर्थ्यमा बनाउन थालेको हो ।’

सुरुङ मार्ग निर्माणको ठेक्का चाइना स्टेट कन्सट्रक्सन इन्जिनीयरिङ कर्पोरेसनले लिएको छ । सुरुङमार्ग लामो समयदेखिको सपना हो । पूर्व अर्थमन्त्री तथा एमाले उपाध्यक्ष विष्णु पौडेलको पहल र जोडबलमा यो ‘बिग प्रोजेक्ट’ अगाडि बढेको हो । कतिखेर पहिरो खस्छ भन्ने थाहा नै नहुने सधैंको पीर सिद्धबाबा भीरलाई पौडेलले उच्च प्राथामिकतामा राखेका थिए । 

२०७२ सालको भूकम्पले सिद्धबाबाको पहाडसहित पत्रे चट्टानको सन्तुलन खल्बलाई क्षतविक्षत बनाएको छ । कमलो चुरे भएकाले अलिकति सन्तुलन बिग्रिए झर्न शुरू गरिहाल्छ । पहाड र तराई जोड्ने सिद्धार्थ राजमार्गअन्तर्गत पाल्पाको तिनाउ गाउँपालिका–३ सिद्धबाबा मन्दिरनजिकै बन्ने आयोजनालाई देशकै प्रतिष्ठा र गौरवको आयोजनाको रूपमा हेरिएको छ । 

रूपन्देहीको चिडियाखोलादेखि पाल्पाको दोभानसम्म करीब ३.५ किलोमिटर क्षेत्र मृत्युमार्गको नामले बदनाम छ । कसैले त यो खण्डलाई ‘मान्छे खाने सडक’को संज्ञा समेत दिने गरेका छन् । सुरुङको काम माथिल्लो सिद्धबाबा मन्दिरको उत्तरतर्फबाट शुरू हुनेछ । चिडियाखोलाको खोचबाट शुरू हुने सुरुङ दोभाननजिकै ड्यामसाइड (रामापिथेकस पार्क) नजिकै निस्किने छ । 

यो ठूलो परियोजनाको लागत १० अर्ब रूपैयाँ अनुमान छ । त्यसका लागि अर्थ मन्त्रालयले बजेट सुनिश्चित गरिसकेको छ । सुरुङको लम्बाई १ किलोमिटर १२६ मिटर रहने छ । सिद्धबाबामा पहिरो र जोखिम रोक्न विभिन्न विकल्प अगाडि सारिए पनि सफल भएनन् । करोडौं रूपैयाँ खर्च गरेर ‘रकसेट’ र ‘हाफ टनेल’ बेन्च कट लगायतका ६ विकल्प प्रयोग गरिएको थियो । सुरुङको स्वीस सरकार विकास सहयोगमार्फत सुरुङ मार्ग निर्माणका लागि भौगर्भिक अध्ययन (जियोलोजिकल सर्भे) गरिएको थियो । सुरुङमार्गको सुरुङ हुनुअघि र पछाडि ३ हजार ५०० मिटरको रकनेट (जाली) रहन्छ । जुन ७८० मिटरको हुनेछ, सुरुङमार्ग ५ वर्षभित्र बन्नेछ ।

कन्सट्रक्सनको काम शुरू भएपछि कुनै चिजको पनि अभाव हुन नदिने एमाले उपाध्यक्ष समेत रहेका नेता पौडेलले बताए । पौडेलले निर्धारित मितिमै आयोजना सम्पन्न गर्ने गरी काम हुनेमा विश्वस्त हुन आग्रह गरे । निर्माण व्यवसायीतर्फका इन्जिनीयर क्षितिज खनालले विभागले डिजाइन हेरेपछि भौतिक प्रगति अगाडि बढ्ने लोकान्तरलाई बताए ।

आयोजनाको तालिका अनुसार नै काम अगाडि बढिरहेको बताउँदै प्राविधितर्फको कामले तीव्रता लिएको उनले जानकारी दिए । 

समग्र पाल्पाको विकासका लागि सिद्धबाबाको बाटो अभिशाप बनेको छ । सिद्धबाबा मन्दिर विकास समितिका अध्यक्ष दलबहादुर गुरुङले सुरुङमार्ग तिनाउमा उदाउँदो सपना भएको बताए । सुरुङ बनेपछि आम लुम्बिनीवासीको अपेक्षा पूरा हुने गुरुङले बताए । धार्मिक पर्यटकीय क्षेत्र सिद्धबाबा सुरुङ बनेपछि पर्यटन क्षेत्रमा पनि एउटा उचाइ थपिने छ ।

वातावरणविद् तथा इन्जिनीयर प्रा.डा. खेटराज दाहालले आवश्यकभन्दा केही सानो सुरुङमार्ग बन्न लागेको बताए । ‘सुरुङ खास चिडियाखोलादेखि दोभानसम्म बन्नुपर्ने थियो,’ दाहालले भने, ‘यात्राका क्रममा मानिसहरू बलि चढेका थिए । सरकारले एकदमै राम्रो गर्‍यो । यो क्षेत्रमा कम्तीमा ४ किलोमिटर क्षेत्र सुरुङमार्ग बन्नुपर्ने अवस्था छ । अब सुरुङको कन्सट्रक्सनको काम शुरू गर्दा सावधानी अपनाउनुपर्छ । सिद्धबाबाको चुरे कमलो छ । अलिकति खोतल्ने बित्तिकै खसिहाल्छ । अहिलेसम्म भएको क्षतिभन्दा निर्माण गर्दा क्षति हुनसक्छ । बडो सचेत हुनुपर्छ ।’

सुरुङ मार्गसँगै प्रदेश र स्थानीय सरकारले बनाएका वैकल्पिक मार्ग सञ्चालनमा आउने तयारीमा छन् । रूपन्देहीको चरङ्गे, मुडाबासबाट चौकी भञ्ज्याङ, ज्यामिरे हुँदै पाल्पाको झुम्सा पुग्छको प्रदेश सरकारले निर्माण गरेको वैकल्पिक मार्ग ग्राभेल गर्ने काम भइरहेको छ । २ वर्षअघि नै ‘ट्रयाक’ खोलिएको वैकल्पिक मार्ग आउँदो ३–४ महिनाभित्र सञ्चालनमा आउने तयारीमा छन् ।

बुटवलको बेलबास हुँदै पाल्पाको तिनाउ गाउँपालिका जोड्ने अर्को २२ किलोमिटर लामो ‘ट्रयाक’ पनि खोलिएको छ । सडक नुवाकोटबाट सिद्धार्थ राजमार्गमै जोडिन्छ । सिद्धबाबाको वैकल्पिक मार्गका लागि २ वर्षसम्म प्रदेश सरकारले १०–१० करोड रूपैयाँ छुट्याएको थियो । आउन लागेको आर्थिक वर्ष २०७८/७९ को प्रदेशको बजेटमा पनि वैकल्पिक मार्गलाई प्रदेशले बजेट विनियोजन गर्ने बताइएको छ । 

पहिरो रोक्न जियोटेक सोलुसन्स् इन्टरनेसनल प्रालिले रकनेटमार्फत पहिरो रोक्न परीक्षण पनि गरेको थियो । पहाडमा जाली लगाएर ढुंगालाई त्यहीँ अड्याउने प्रविधि रकनेट हो । जापानले बीपी राजमार्ग बनाउँदा विभिन्न ठाउँमा यही प्रविधि प्रयोग गरेको छ । सुनौली पोखरा सिद्धार्थ राजमार्गलाई पनि ‘डेडिकेटेड’ राजमार्ग बनाउने योजना सरकारले अगाडि सारेको छ । २ लेनको सडकलाई पनि ‘फोरलेन’मा विस्तार गरिँदैछ । अहिले यो सडकका घुम्ती काट्ने काम भइरहेका छ ।