धनगढी – पछिल्लो समय कुुनै पनि जातजातिभित्र सबैभन्दा बढी उठ्ने सवाल हो – संस्कृति लोप भयो, युवापिँढीले आत्मसाथ गरेन, राज्यको लगानी भएन ।

तर कतिपय संस्कृति यस्ता पनि छन्, जो एक पटक पूरै लोपोन्मुख अवस्थामा पुुगेर पनि पुुनर्जीवित भएका छन्, त्यो पनि नयाँ पिँढीको सक्रियताले । लोपोन्मुख अवस्थामा पुुगेर पनि हाल अति लोकप्रिय बनेको एउटा लोकसंस्कृति हो, आदिवासी थारु समुदायको ‘मुुंग्रहुुवा नाच’ । नाच लोकप्रिय मात्रै भएन, व्यावसायिक समेत बनेको छ ।

मादलको खोट (ताल) मा नाचिने यो सामूहिक लोक नृत्य हो । जसमा युवाले पिठ्यूमा मयूरको प्वाँख बाँधेर मुङ्ग्रो (गदा) नचाउँदै र युवती डुरपट्टि अर्थात् द्रौपदी बनेर लेहंगा फरियामा सजिएर मंजिरा (मुजुरा) बजाउँदै नाँचिने हुुँदा यसलाई मुंग्रहुवा नाच भनिएको हो । 

दाङ जिल्लाको देउखरबाट उत्पत्ति भएको बताइने नाच केही वर्ष अगाडिसम्म पश्चिम नेपालको कैलाली जिल्लाको कैलारी गाउँपालिका–६ खरुवाखेराका युवायुवतीले मात्रै प्रदर्शन गर्थे । तर पछिल्लो समय अन्य स्थानमा समेत देखाउन थालिएको छ ।

खरुवाखेराका अगुवा मडरिया (मादल बजाउने व्यक्ति) भागीराम चौधरीले आफूहरू २०४३ सालदेखि मंग्रहुवा नाच नाच्दै आएको बताउँछन् । शुरूआती चरणमा डुरपट्टीको भूमिका समेत पुरुषले निर्वाह गरेको सुनाउँदै उनले नाचप्रतिको आकषर्ण र महत्त्व बढेपछि युवती नै डुरपट्टी बन्दै आएको बताए ।

विशेषतः दशैं र दीपावलीमा मात्रै प्रदर्शन गरिने नृत्य आजभोलि वर्षैभरि प्रदर्शन गरिन थालेको छ । विभिन्न औपचारिक कार्यक्रमको प्रमुख आकर्षणको रुपमा नाचलाई लिने गरेको बताइन्छ । मन्डरिया भागिरामले थारू वा गैरथारू समुदायले आयोजना गर्ने विभिन्न मेला, महोत्सवलगायत कार्यक्रममा आफूहरूको मुंग्रहुवा नाचलाई प्रस्तुतीका लागि बोलाइने गरेको जनाए ।

कैलाली, कञ्चनपुर, डोटी, दाङ, काठमाडौंसहित भारतका समेत विभिन्न स्थानमा पुगेर नाच देखाइसकेको बताउँदै उनले दूरी अनुुसार पारिश्रमिक समेत लिँदै आएको बताए । उनले भने, ‘यो सामूहिक नृत्य हो । मेहनत र दक्षता उत्तिकै चाहिन्छ । हामीले दूरीको आधारमा १० हजारदेखि २० हजारसम्म लिने गरेका छौं ।’

उनको नृत्य समूहमाा ४ जना डुरपट्टी, ३ जना मडरिया, ८ जना मुुङग्रोवाला र १ जना गुुरुवा (तान्त्रिक) सहित १६ जनाको समूह रहेको छ । जसमा अधिकांश नवयुवायुवती छन् । 

महाभारतको गाथा तथा वीरताको प्रतीकसँग जोडिएको नृत्य रहेकाले पछिल्लो समय नवयुवायुवतीको आकर्षण उत्तिकै बढ्दो रहेको बताइएको छ ।

कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–२ बसौटीका स्थानीय युवा विगत ५ वर्षदेखि नाच्दै आएका छन् । बसौटीको मंग्रहुवा नाच समूहका अगुवा लक्ष्मीनारायण चौधरीले पनि नाचप्रतिको क्रेज युवामा बढ्दो रहेको बताउँछन् । बुुढापाखाको सिको गर्दै हाल दक्षता हासिल गरेको बताउँदै उनले आफूहरूको नाच देखेर छिमेकी वस्तीका युवा समेत आकर्षित हुुँदै आएको जनाए ।

लक्ष्मीनारायण चौधरीले अगुवाइ गरेको समूहमा ३ जना मडरिया, १२ मुुंग्रोवाला, ८ जना डुरपट्टी, २ जना गुुरुवा र २ जना वैकपिल्क गरी २७ जनाको नृत्य समूह रहेको छ । दशैं पर्वको १ साता पहिल्यै देशबन्धिया गुुुरुवाबाट आखार बाँधेर (पूजापाठ) विधिवत् रुपमा शुरू गरिने बताउँदै उनले दीपावलीपछि नदीमा गएर भाले कुुखुराको बली चढाउने, नाच्न प्रयोग हुुने मुुङग्रो पखाल्ने र नुहाइधुवाई गरेर विधिवत् रुपमा समापन गरिँदै आएको जनाए । तर गुुरुवाकै सल्लाह अनुसार वर्षौमास नाच देखाउँदै आएको लक्ष्मीनारायण बताउँछन् । 

करीब ५२ खोट (ताल) मा नाचिने यो नाच आजभोलि १३÷१४ खोटमा मात्रै प्रदर्शन गरिँदै आइएको छ ।  मादलको तालमा एकदमै तीव्र गतिमा एकअर्काको मुुङग्रो आपसमा ठोक्काएर त कहिले जाँघमुनिबाट मुुङग्रो छिराउने र हावामा उछालेर पनि नाचिन्छ । अतिकति मुुङग्रो आपसमा ठोक्याउनमा झुक्किए चोट समेत लाग्ने गरेको बताइन्छ । जसको लागि नियमित अभ्यास चाहिने बसौटी मुुंग्रहुवा नाच समूहका अर्का अगुुवा धनीराम चौधरी बताउँछन् ।

डुरपट्टटीको भूमिकामा नृत्य गर्दै आएकी बसौटीकी २१ वर्षीया निर्मला चौधरीले नाच्न पाउँदा आफू निकै उत्साहित भएको बताउँछिन् । नाचको ऐतिहासिकता र नाच्ने कलाले गर्दा आफूलाई गर्व समेत लाग्ने गरेको उनको भनाई छ ।

समूहबीच अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा

नाचप्रतिको बढेको क्रेजले पछिल्लो समय समूहबीच प्रतिस्पर्धा समेत हुुन थालेको छ । प्रतिस्पर्धा हुुनुु राम्रो भएपनि अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाले आफूहरूलाई मारमा पारेको खरुवाखेराका भागीराम बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘लोकसंस्कृति प्रतिको आकर्षण बढ्नुु खुुशीको कुरा हो । हामीले दक्षता र गुुणस्तरमा ध्यान दिनुुपर्छ । तर हामीबीच हुुने अस्वस्थ प्रतिप्रर्धाले दुुःख लाग्छ । ग्राहक गुुणस्तर हेर्दैनन् । थारु कल्चर त हो, फलानोले यति पारिश्रमिक लिन्छ । फलानोले यति भन्छन् । त्यसैले समूहबीच पनि समन्वयको खाँचो देखिएको छ ।’

पाण्डवको युद्धको गाथा मुग्रहुवा हो : लोक संस्कृतिविद् 

थारु जातिको मुंग्रहुवा नाच लोकसंस्कृतिको रुपमा व्याख्या गरिएको छ । बर्किमार अर्थात् ठूलो लडाइँ (महाभारत) को गाथा बोकेको लोकसंस्कृति विद्ले विश्लेषण गर्दै आएका छन् ।

थारु लोक संस्कृतिविद् अशोक थारुले महाभारतका प्रमुख पात्र ५ पाण्डवमध्ये भीमलाई थारु जातिले भेंवाको नामले आफ्नो कूल देवताको रुपमा पुज्दै आएको बताउँछन् । त्यही भीमको प्रमुख हतियार गदा अर्थात् मुुङ्ग्रो हो । भीमले सोही मुुङ्ग्रोको मद्दतले महाभारत युुद्ध लड्नुुका साथै थुुप्रै चेलीहरूको उद्धार गरेको कुरा बर्किमार महाकाव्यमा उल्लेख भएको बताउँदै मुुंग्रहुुवा नाच पाण्डवको वीरताको गाथा भएको थारु लोक संस्कृतिविद् थारुको बुझाइ छ ।

‘५ पाण्डवमध्ये भेंवा (भीम) थारु राजा दङ्गीशरणको विशिष्ट पात्र थिए । उद्धारकर्ता थिए । यसैकारणले थारु लोकले लोककाव्य बर्कीमारमा ‘भली र भेंवा’ भनी उनको स्तुति गाएका छन्,’ संस्कृतिविद् थारुले भने, ‘मुंग्रहुुवालगायत थारु जातिको लोक संस्कार, संस्कृति एउटा प्रमाण हो । महाभारतको लडाइँ तथा महाभारत कालमा यो जातिको कुनै न कुनै रुपमा उपस्थिति थियो भन्ने दर्शाउँछ । त्यसैलाई आधुनिक इतिहासकारले ३२ सय वर्ष पुरानो र पुराणको आधारमा ५ हजार वर्ष पुरानो ऐतिहासिक मान्छन् ।’

‘साहित्यमा ९ वटा रस प्रमुख छन् । मंग्रहुुवा नाचमा बोल्ने मादलको खोट, मङ्ग्रोको आवाज वीर रस हो । यो नाच नभएर नाट्य नृत्य हो । त्यही मुुङ्गोबाट यस नाचको उत्पत्ति भएको हो,’ उनी अगाडि थप्छन् ।
महाभारतको अर्को प्रसंग सुुनाउँदै थारुले भने, ‘एकताका ५ पाण्डव आफ्नो गुुप्तबासको क्रममा भेष बदलेर राजा विराट कहाँ बसेका थिए । राजा विराट लडाइँको क्रममा अन्त गएको बेला उनको सेनापति किचका (किचक) ले पाण्डव पत्नी द्रौपदीप्रति मोहित भए । अनि द्रौपदीले आफ्नो सुरक्षाका लागि आफ्ना पतिहरूसँग आग्रह गरिन् । आफूहरूको गोपनीयता खुल्ने डरले युुधिष्ठिर लगायतकाले आफ्नो सुुरक्षा आफैं गर्न द्रौपदीलाई सुुझाएपछि उनी अर्का पति भीमलाई गुुहारेछन् । अनि भीमले द्रौपदीको भेष धारण गरी किचकलाई मारेका थिए । सोही कारणले पनि पहिले–पहिले मंग्रहुवा नाचमा पुरुषहरू नै महिलाको भेषमा डुरपट्टी बनेर नाच्थे ।’

मुुंग्रहुवामा तन्त्र मन्त्रको प्रभाव !

मंग्रहुवा नाचमा अन्य पात्रझैं थारु गुुरुवा तथा तान्त्रिकको भूमिका पनि प्रधान मानिन्छ । यो लोक नृत्यमा मायावी शक्तिको चलखेल हुुने जनविश्वास रहँदै आएको थारु जातिमा त्यस्ता शक्तिको प्रभावलाई नियन्त्रण गर्न मुुंग्रहुवा नाच समूहले गुरुवाको व्यवस्था गरेको बताइन्छ । नाचको विधिवत् शुुरूवात र अन्त्य पनि गुुरुवाबाटै हुने बसौटी मंग्रहुवा नाच समूहका अगुवा धनिराम बताउँछन् ।