पश्चिम नवलपरासीको बर्दघाटस्थित लालीगुराँस जडीबुटी कृषक समूहका सचिव मनकुमारी खत्री चिसापानी सामुदायिक वनमा जडीबुटी लगाउन तल्लिन हुन्छिन् । खत्री सहितको समूहले सिट्रोनेला र लेमन ग्रास जडिबुटी लगाएका छन् । यी जडीबुटीले निर्यातको प्रचुर सम्भावना बोकेका छन् ।

सिट्रोनेलाबाट सुगन्धित तेल बन्छ भने लेमनग्रासबाट भिक्स लगायत विभिन्न हर्बलका सामग्री बनाइन्छ । मनकुमारी सहित समूहका १६ जना महिलाले उत्पादन गरेको जडीबुटी युरोप/अमेरिकामा महंगो वास्नादार ‘वेयल’ बनाउन निर्यात हुन्छ । 

उनीहरूले झण्डै १० वर्षअघिदेखि यो जडीबुटी लगाउन थालेका थिए । ‘केही बाँझो जग्गा भाडामा लिएर र चिसापानी सामुदायिक वनको केही जग्गा लिएर जडीबुटी लगाएका छौं,’ मनकुमारी भन्छिन्, ‘तर मौसमले राम्रो साथ नदिँदा सोचेजस्तो अझै उत्पादन गर्न सकेका छैनौं ।’

सिट्रोनेला र लेमन ग्रासबाट लालीगुराँस समूहले वर्षमा १७० लिटर तेल उत्पादन गर्छ । सिट्रोनेला प्रतिलिटर २ हजार ५०० र लेमनग्रास प्रतिलिटर २ हजार २०० रुपैयाँमा विक्री हुँदै आएको छ । सहज र उर्वर भूमिको आवश्यकता नपर्ने भएकाले सिट्रोनेला खेती गरिएको उनी बताउँछन् ।

बिरूवा रोपेको ६ महिनादेखि १ वर्षमा उत्पादन शुरू हुन्छ । वर्षको ३ पटकसम्म उत्पादन लिन सकिने यो जडीबुटीको आयु २५ वर्षसम्म हुन्छ । अहिले सिट्रोनेला खेतीका लागि आवश्यक पूर्वाधार निर्माण र खेती विस्तारका लागि धेरैलाई प्रोत्साहन पनि गरिएको छ ।

चिसापानी सामुदायिक वनमा अहिले २० हेक्टरमा सिट्रोनेला लगाइएको छ । वनका अध्यक्ष होमबहादुर गुरूङका अनुसार सिट्रोनेलाबाट ३/३ महिनामा उत्पादन लिइन्छ । उपभोक्ताको आर्थाेपार्जनका लागि वनले सिट्रोनेला जडीबुटीको खेती शुरू गरेको हो । 

सिटोनेला सिरू घाँस जस्तै हुन्छ । यसलाई बफाएर (स्टीम) गरेर तेल निकालिन्छ । महिला र वनले उत्पादन गरेको कच्चा तेल हिमालयन ट्रेड लिमिटेड (एचबीटीए) ले खरिद गरी युरोप/अमेरिकातिर निर्यात गर्छ ।

‘हामीलाई बजारको समस्या छैन,’ अध्यक्ष गुरूङ भन्छन्, ‘तर क्लाइमेट चेन्ज (जलवायु परिवर्तन) ले गर्दा यो हिउँदमा पानी परेर वर्षमा ३ पटक उत्पादन गर्न सक्ने भए पनि अहिले १ पटक मात्र काट्न पाइयो ।’ यो जडीबुटी जंगली जनावरले पनि खाँदैनन् ।

वातावरणलाई हरियाली राख्ने, ग्रामीण जीवनस्तरमा सुधार ल्याउन र राष्ट्रिय समृद्धिको लक्ष्य हाँसिल गर्नका लागि टेवा पुर्‍याउन जडीबुटी उत्पादन गर्ने समूहलाई राज्यका ३ तहकै सरकारबाट प्रोत्साहन हुनुपर्ने अध्यक्ष गुरूङ बताउँछन् । सिट्रोनेला खेती गरेबापत सामुदायिक वनले महिलाहरूसँग कुनै शुल्क लिँदैन, बरू सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले विभिन्न संघसंस्थासँग सहकार्य गरेर महिलाहरूले उत्पादन गरेको प्रशोधित तेललाई बजारसम्म पुर्‍याउन सहयोग गरेको छ ।

त्यति मात्र नभई प्रशोधनका लागि आवश्यक उपकरणको व्यवस्था पनि गरिदिएको छ । सामुदायिक वन परिसरमै प्रशोधन उपकरण जडान गरिएको छ ।

समूहका अध्यक्ष सरस्वती सुनार खाद्य बाली उत्पादन गर्नुभन्दा जडीबुटी खेती गर्दा राम्रो रहेको बताउँछिन् । सिट्रोनेला एक बाह्रमासे सुगन्धित जडीबुटी हो । यसको पातबाट सुगन्धित तेल निकालिन्छ । यो एक यस्तो व्यावसायिक बाली हो, जसले कम लागतमा उच्च प्रतिफल दिने अध्यक्ष सुनार बताउँछिन् । यसको खेतीले जमिन सुधारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ भने बालीमा कीरा र रोगको प्रकोप कम हुन्छ । सिट्रोनेला बाली लगाएपछि यसले राम्रो घाँस उत्पादन र ५ वर्षसम्म पर्याप्त तेल दिन्छ । त्यसपछि तेलको मात्रा कम हुने सरस्वती बताउँछिन् । 

कार्बन्डाइअक्साइड ग्यासको संश्लेषण गर्ने एक मात्र विकल्प रूख भएकाले संरक्षणबाटै आर्थिक उपार्जन पनि गर्न सामुदायिक वनलाई सहयोग गरिरहेको छ । ‘प्राकृतिक चिकित्सा क्षेत्रमा पनि यसको उच्च मूल्य छ । शुरूशुरूमा धेरै आम्दानी गर्न नसके पनि यो विशेष बालीबाट दीर्घकालसम्म राम्रो लाभ लिन सक्ने गरी हामी काममा जुटेका छौं,’ सरस्वती भन्छिन् । 

उचित माटोको छनोट, मौसमी अवस्था, बिरूवा रोप्ने विधि, सिट्रोनेला प्रजातिको प्रकार, मलको उचित प्रयोग र फसल काट्न विचार गर्नु आवश्यक रहेको गुरूङ बताउँछन् । ‘सिट्रोनेला खेती गर्ने तरिका र उपायहरूले राम्रो उत्पादन र पातहरूबाट राम्रो तेल ‘रिकभरी’ दिन्छ,’ उनले भने । सुगन्धित तेलमा सिट्रल पाइने भएकाले कागती जस्तो गन्ध आउने अध्यक्ष गुरूङको भनाइ छ ।

‘देश तथा विदेशमा यी जडीबुटीको माग उच्च रहेको छ,’ सुनार भन्छिन्, ‘प्रशोधन गरेको पदार्थ विभिन्न उच्चस्तरका अत्तर तथा परफ्युम निर्माणमा प्रयोग हुने गरेको छ ।’

जडीबुटीलाई सुगन्धका लागि उच्च ब्राण्डका पेय पदार्थमा पनि प्रयोग गर्न विदेशमा ठूलो माग रहेको छ तर लक्ष्य अनुसार पनि उत्पादन हुन सकेको छैन । मल, बिउ, सिँचाइको उचित प्रबन्ध गरी खेती गर्न सकेमा वार्षिक लाखौं कमाइ गर्न सकिने सुनार बताउँछिन् ।

रोजगारी सिर्जना हुने र आम्दानी हुने यस्ता क्षेत्रमा सरकारको ध्यान जान सकेको देखिँदैन । वन भन्ने बित्तिकै काठ उत्पादनलाई मात्र हेर्ने चलनलाई बदलेर खेती सोच पनि राख्नुपर्ने सुनारको भनाइ छ । नेपालबाट उत्पादित यस्ता वस्तु ब्राण्डका रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पुर्‍याउन सहयोग गर्ने उनी बताउँछिन् ।

चिसापानीमा जस्तै नवलपरासीका थप १० वटा सामुदायिक वनमा पनि वन उद्यमको काम शुरू गरेका छन् । त्यसमध्ये बर्दघाटस्थित सीतापोखरी सामुदायिक वनका महिलाले वनमा लेमनग्रास लगाउन शुरू गरेका छन् ।