सांस्कृतिक शहर भक्तपुरको मध्यपुर ठिमीमा जन्मिएकी सौभाग्य प्रधानाङ्ग सानैदेखि संस्कृतिप्रति औंधी मोह राख्थिन् । आफ्नो रुचिको विषयमा धैर्यताका साथ अध्ययन र मेहनत गर्ने उनी अन्वेषणबाट पर्याप्त अनुभव संगाल्दै पुरातत्व विभाग रामशाहपथको महानिर्देशक बनेकी छन् ।

आफ्नो विज्ञता देखाउँदै यसै हप्ता सौभाग्य पुरातात्विक क्षेत्र र सम्पदा जोगाउने जिम्मेवारीको उच्च नेतृत्वमा पुगेकी हुन् । साढे २ दशकदेखि संरक्षण अभियानमा लागेकी सौभाग्य पुरातात्विक क्षेत्रको अभिन्न अंग बनेकी विज्ञ हुन् । यसअघि राष्ट्रिय अभिलेखालयको महानिर्देशक हुँदा पनि उनले सबल भूमिका देखाइसकेकी थिइन् । संस्कृति, सम्पदा र अभिलेखहरूको काम चुनौतीपूर्ण पनि मानिन्छ । आफ्नै घरआँगन र क्षेत्रमा मासिँदै र हराउन थालेका सम्पदा, वस्तु र संस्कृति जोगाउन निरन्तरको खटाइपछि उनलाई यो क्षेत्रमा लाग्ने प्रेरणा मिलेको हो ।

‘नेपाली संस्कृति र सम्पदा जन्मदेखि नै जोडिएर आउँछन्,’ उनी भन्छिन्, ‘मेरो घर, परिवारमा संस्कृति र सम्पदासँग ‘रिलेटेड कन्जर्भेसन’ बचाउनुपर्छ भन्ने प्रभाव बढी थियो । त्यसैबाट म पनि संस्कृति र सम्पदाहरू जोगाउनुपर्छ भनेर लागेपछि अहिले यो स्थानसम्म आइपुगेकी हुँ ।’

विद्यालय तहको पढाइ सकेपछि उनले नेपाली इतिहास, संस्कृति र पुरातत्व विषय लिएर अध्ययन अघि बढाउँदै लगिन् । पढाइसँगै उनले बीचमा नेपाल ‘हेरिटेज सोसाइटी’बाट सम्पदाको क्षेत्रमा काम पनि गर्दै गइन् । 

विक्रम संवत् २०५५ सालमा उनले स्नातकोत्तर तहमा नेपाली इतिहास संस्कृति र पुरातत्व विषयमा प्रथम हुँदै ‘गोल्ड मेडल’ प्राप्त गरिन् । जसले उनलाई यो क्षेत्रमा लाग्ने हौसला बढायो । पढाइ पूरा हुने बित्तिकै उनले युनेस्कोको परियोजनामा २ वर्ष ‘सिनियर आर्कोलोजी’को रूपमा काम गर्ने अवसर पाइन् । त्यो बेला देशका विभिन्न ठाउँ र ऐतिहासिक क्षेत्रहरूमा पुगिन् । २ वर्ष परियोजनामा काम गरेपछि फेरि उनलाई तत्कालीन ललितपुर उपमहानगरपालिकामा संस्कृति र पुरातत्व विभागमा काम गर्ने अवसर मिलिहाल्यो । त्यहाँ उनले १ दशक काम गर्दै आफ्नो विज्ञतालाई बलियो र पूर्ण बनाइन् ।

त्यो बेला ललितपुर क्षेत्रका ढुंगेधारादेखि विभिन्न ऐतिहासिक क्षेत्रको पहिचान गरी सूचीकृत गरिएको सौभाग्य बताउँछिन् ।

विक्रम संवत् २०६६ सालमा लोक सेवा आयोगबाट संग्रहालय अधिकृतबाट सरकारी सेवामा प्रवेश गरिन् । त्यसको ६ महिनामै उनले फेरि उपसचिवमा नाम निकाल्न सफल भइन् । उपसचिवसँग उनले पुरातत्व विभागको प्रमुख पुरातत्व अधिकृत भएर काम गरिन् । त्यसपछि उनको राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सरूवा भयो । महाभूकम्प २०७२ का बेला उनले रातदिन नभनी सम्पदा बचाउनुपर्छ भनेर काम गरिन् । त्यहाँ उनले झण्डै ८ वर्ष काम गरिन् ।

उनको सहसचिवमा बढुवा पनि भयो । केही दिनअघि उनी आफैंले रोजेको र मनले खाएको क्षेत्रको प्रमुख बनेर फेरि पुरातत्व विभागको महानिर्देशक बनेर काम गर्ने ठाउँमा आइपुगेकी छन् । ‘संस्कृति र सम्पदाले हाम्रो देश धेरै धनी छ,’ उनी भन्छिन्, ‘लुम्बिनीमा तेस्रो सताब्दीका मानव पाइला छन् । हिमाली क्षेत्रमा मानव इतिहास त्योभन्दा अझै अघिदेखि जोडिएको छ ।’

नेपाल कला सम्पदाहरूले भरिपूर्ण देश हो । यहाँ सांस्कृतिक पुरातात्विक महत्त्वका सम्पदाहरूले विश्वमै विशिष्ट र मौलिक पहिचान बोकेका छन् । हाम्रो पहिचानको धरोहरका रूपमा रहेका सांस्कृतिक सम्पदाहरू नास र चोरी हुनेक्रम समेत बढेकाले सबै सचेत हुनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

‘हामीले सम्पदाहरू पाएका छौं तर विकास निर्माणका बेलामा सम्पदा जोगाउने र बचाउनेबारे कसैलाई सचेत भएको देखिँदैन । त्यसैले पढ्दै, देख्दै र मान्दै आए पनि संरक्षणबारे अझै सचेतना आइसकेको छैन,’ प्रधानाङ्गले भनिन्, ‘हामी संस्कृति र सम्पदालाई काठमाडौं केन्द्रित मात्र नभई गाउँगाउँमा भएका तर नदेखिएका सम्पदा र ठाउँ जोगाउनुपर्नेछ । संरक्षण नहुँदा प्रमाणहरू लोप हुन पुगेका छन् ।’

राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सौभाग्यले ८ वर्ष काम गर्दा पुराना कागजपत्रको थुप्रोको व्यवस्थापनको प्रक्रियादेखि अहिले त्यसको संरक्षण एवं व्यवस्थापन गरेर राखिएको बनाइन् । अभिलेखालयले अहिले धेरै काम गरिसकेको छ । अभिलेखालयले अभिलेखहरू संरक्षण र सुरक्षित गर्दै आएको छ । अभिलेख संकलन, प्रकाशन र व्यवस्थापन गर्दै सबैको पहुँचमा पुर्‍याउँदै अध्ययन र सम्पादनका साथै डिजिटल रूपमा राख्दै आएको सौभाग्यले बताइन् । 

अभिलेखालय वातावरण अनूकुल पनि बनाइएको छ । अभिलेख बनाउने र संरक्षण गर्नेबारे जनचेतनाको अभाव रहेकाले पुराना कागजातहरू मानिसहरूले फाल्ने गरेको छन् । ‘तपाईं/हाम्रो १०० वर्ष पुराना लालपूर्जाहरू पनि अभिलेख हुन्, तिनीहरूको पछि ठूलो महत्त्व हुन्छ । हामीले घरमा जोगाउन नसके हामीले सुरक्षित बनाएर राख्छौ भन्ने पनि अभियान चलाएका थियौं,’ सौभाग्यले भनिन् । 

अभिलेख भएका संस्थाहरूसँग संरक्षणका लागि सहकार्य र समन्वय, जनमानसमा अभिलेख सम्बन्धी जनचेतना विस्तार, हस्तलिखित, धार्मिक ग्रन्थलाई मात्रै अभिलेख मान्न थालेका छन् । अभिलेख भनेको पुरानो कागज मात्रै होइन, आज हुने वा भएका महत्त्वपूर्ण सन्धिसम्झौता लगायत महत्त्वपूर्ण कागजात भोलिका अभिलेख हुन् । त्यसैले हरेक कामको कागजात, प्रमाण संरक्षण गर्नुपर्छ भनेर चेतना सबैमा जरूरी रहेको उनी बताउँछिन् । नेपालका धेरै स्थानमा संरक्षणको पर्खाइमा छन्, जहाँ राज्यको ध्यान पुग्न सकेको छैन ।

‘पुरातात्विक सम्पदा, अलिखित ऐतिहासिक दस्तावेज र तिनीहरूको संरक्षण अतिआवश्यक छ, मेरो काम गर्ने सोच र योजना छ,’ उनी भन्छिन्, ‘स्मारक र पुरातात्विक स्थलहरूको संरक्षण र संरक्षण, पुरातात्विक अन्वेषण र पुरातात्विक उत्खनन गर्ने र प्रतिवेदन प्रकाशन, नेपालको इतिहास, संस्कृति र पुरातत्व सम्बन्धी अनुसन्धान, अभिलेखीय सामग्रीहरू संकलन, अनुसन्धान र प्रकाशित, संग्रहालयहरू स्थापना र विस्तार, विश्व सांस्कृतिक सम्पदा स्थलहरूको संरक्षण, सांस्कृतिक सम्पदाको सूची तयार र अवैध निकासी नियन्त्रण गर्ने गरी योजना अघि सारिएको छ ।’

विभाग पुरातात्विक अनुसन्धान र देशको सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणको लागि प्राथमिक निकाय हो । पुरातात्विक स्थलको संरक्षण र मर्मत सम्भार, राष्ट्रिय महत्त्वका अवशेष लगायतका प्राचीन सम्पदा, संग्रहालय तथा अभिलेख व्यवस्थापन पुरातत्व विभागको प्रमुख चासो रहँदै आएको छ । पुरातत्व विभागले पनि देशका सबै पुरातात्विक गतिविधिलाई नियमन गरेको सौभाग्य बताउँछिन् ।