स्थानीय तहहरूलाई फोहोर व्यवस्थापन गर्न टाउको दुखाइ भइरहेका बेला दाङको घोराहीमा भने जैविक फोहोरबाट ग्यास उत्पादन गरेर घर–घरमा पुर्‍याइएको छ । 

घोराही उपमहानगरपालिका– १६ मा कुहिने (गल्ने) फोहोरबाट उत्पादित ग्यास पाइपलाइनमार्फत यही साउनदेखि भान्छामा पुर्‍याइएको हो ।

घोराही–१६ करौँती डाँडामा रहेको ‘ल्याडफिल्ड साइड’ मा अहिले दैनिक २ हजार घनलिटर ग्यास उत्पादन भइरहेको छ । 

नगरका वडा नम्बर १० र १६ का ६० घरधुरीले अहिले फोहोरबाट उत्पादित ग्यास प्रयोग गरिरहेको वैकल्पिक ऊर्जा प्रबर्द्धन केन्द्र दाङका प्रबन्धक हरिशरण श्रेष्ठले बताए ।

‘हामी अहिले पाइपलाइन विस्तारको काममा छौंं,’ श्रेष्ठले लोकान्तरसँग भने, ‘पाइपलाइन लागिका ‘मेन’ लाइन तीन किलोमिटर पूरा गरी केही घरले ग्याँस बाल्न थाल्नुभयो । १०/१५ दिनपछि १०० घरमा ग्यास बल्दैछ । केही महिनाभित्र ७५० घरमा ग्यास पुग्नेछ ।’

ग्यास उत्पादन गर्न थालेपछि गलेर जाने वस्तुको सदुपयोग भएको छ । श्रेष्ठले थपे, ‘हाम्रो १ हजार ५०० परिवारमा ग्यास पुर्‍याउने क्षमता र लक्ष्य हो । तर, पर्याप्त फोहोर नपाउँदा ७५० घरलाई मात्र पुग्ने भयो । हाम्रो प्लान्टले दैनिक ६५ घनमिटरसम्म ग्यास उत्पादन गर्ने क्षमता छ । हामीलाई दैनिक ३० टन गल्ने फोहोर चाहिने हो । अहिले जम्माजम्मी १०/१२ टनमात्र पाएका छौं । 

ग्यास उद्योग २ बिगाहा १२ कट्ठा क्षेत्रफल जग्गामा बनेको छ । २२ करोड रूपैयाँको लगानीमा झण्डै चार वर्ष लगाएर निर्माण सम्पन्न भएको उद्योगमा वैकल्पिक उर्जा प्रबर्द्धन केन्द्रको ४० र नेपाल ऊर्जा विकास कम्पनीको ६० प्रतिशत लगानी छ । उद्योगका लागि २० वर्षसम्म नगरपालिकाले जग्गा उपलब्ध गराउने र त्यसपछिका सबै संरचना नगरकै हुने सम्झौतामा उल्लेख छ ।

उत्पादन थालेको पाँच वर्षसम्म उपमहानगरपालिकाले फोहोर संकलन, ढुवानी गर्ने र २० वर्षपछि त्यस कम्पनीले चालू अवस्थामा मै आयोजना घोराही उपमहानगरपालिकालाई हस्तान्तरण गर्ने सम्झौता गरिएको छ ।

त्यसैगरी कूल उत्पादनको एक प्रतिशत रोयल्टी रकम नगरलाई बुझाउनुपर्ने सम्झौता छ ।

घोराही उपमहानगरपालिकाका प्रमुख नरूलाल चौधरीले आफ्नो पालिकाबाट नमूना कामको शुरूआत भएको बताए ।

‘क्षेत्रफलको आधारमा घोराही देशकै ठूलो उपमहानगरपालिका हो,’ हामीले फोहोरबाट ग्यास उत्पादन गर्न सफल भयौं । अब यस्तो अभियानलाई धेरै क्षेत्रमा विस्तार गर्न सके देशमा फोहोर व्यवस्थापनको समस्या घट्ने थियो ।’ 

दाउरामा खाना पकाउँदै आएकी दाङको घोराही उपमहानगरपालिका–१६ की लक्ष्मी चौधरीले अहिले पाइपलाइनबाट आएको ग्यासमा खाना बनाउँछिन् । उनले अहिले जंगलमा पुगेर दाउरा र गुइँठा खोजेर ल्याउनु परेको छैन ।

‘खेतबारीबाट फर्किएपछि काँचो दाउरा बाल्नुपर्थ्यो,’ लक्ष्मी भन्छिन्, ‘अहिले पाइपबाट आएको ग्यासमा आनन्दसँग खाना पकाउँदै आएका छौं ।’

उनले एलपी ग्यास सिलिन्डर पनि ल्याएकी छैनन् । पाइपलाइनबाट चुल्होमै आउने ग्यासबाट खाना पकाउन सजिलो भएको उनी सुनाउँछिन् । 

सोही ठाउँकै शोभा चौधरी पनि पाइपलाइनबाट आएको ग्यास बाल्न पाउँदा खुशी छिन् । ‘ग्यास बाल्न पाउँदा धेरै खुशी लागेको छ । दाउरा प्रयोग गरेर खाना पकाउने गरेको थिएँ, उपमहानगरपालिकाले घर-घरमा ग्यास वितरण गरेपछि ग्यासमा खाना पकाउने गरेको छु,’ उनले भनिन् ।

बायोग्यास उद्योगले पाइपका माध्यमबाट घरमै ग्यास दिन थालेपछि समय र इन्धनको बचत भएको छ । वैशाख अन्तिम सातादेखि उद्योगले बायोग्यास वितरण थालेपछि दैनिक भान्सामा काम गर्न सहज भएको चौधरी बताउँछिन् ।

प्रबर्द्धन केन्द्रले केही समयका लागि निःशुल्क ग्यास वितरण गरे पनि पछि शुल्क लिनेछ ।

अहिले प्रयोग भइरहेको एलपीजी ग्यासको सिलिन्डरमा यो ग्यास भर्न (रिफिल) गर्न मिल्दैन । ऊर्जा विकास कम्पनीका निर्देशक शिवहरि बुढाथोकीले एलपीजी ग्यासभन्दा यहाँ उत्पादित ग्यास धेरै सस्तो पर्ने बताए ।

‘हामीले पालिकासँग सहमति गरेर ग्यासको मूल्य निर्धारण गर्छौं । एलपीजीभन्दा हाम्रोको मूल्य ३ सयदेखि ३५० रुपैयाँभन्दा सस्तो पर्न जान्छ,’ बुढाथोकीले भने । ग्यासको मापन मिटरबक्समार्फत गरिने छ । 

यससँगै कम्पोस्ट मल पनि उत्पादन गर्न थालिएको छ । यसका लागि पाँच वर्ष अघिदेखि नै काम शुरू गरिएको थियो । ग्यासको मापन गर्ने मिटरबक्स अझै आइसकेको छैन । मिटरबक्स जडानपछि सहुलियत रकममा वितरण गरिने छ ।

अहिले कम्पनीले चाहे जति फोहोर पाएको छैन । घोराहीमा फोहोर अपुग भएपछि लमहीलगायत विभिन्न ठाउँबाट ल्याइरहेको छ ।

उपमहानगरपालिकामा दैनिक करीब १५ टन फोहोर उत्पादन हुन्छ, जसमा  करीब ८ टन गल्ने र कुहिने फोहोर हुन्छ । घरबाट उत्पादन हुने फोहोरलाई नगरवासीले कुहिने र नकुहिने गरी छुट्टाछुट्टै राख्छन् । 

फोहोरबाट ग्याससँगै मल पनि उत्पादन भइरहेको छ । फोहोरबाट ग्यास र मल उत्पादन शुरू गरेदेखि घोराही उपमहानगरमा फोहोर व्यवस्थापन पनि सहज भएको नगर प्रमुख चौधरी बताउँछन् ।

अहिले उपमहानगरले घोराहीलाई फोहोर शून्य बनाउने अभियान चलाएको छ । यसका लागि गल्ने र नगल्ने फोहोर वर्गीकरण गरेर संकलन गरिँदै आएको छ । उनका अनुसार गल्ने फोहोरलाई मात्र ग्यास उत्पादनमा प्रयोग गरिएको छ । 

गल्ने फोहोर किनेर उपमहानगरले कम्पनीलाई बिक्री गर्ने योजना समेत घोराहीले बनाएको छ । आयोजनाबाट फोहोरको समस्या समाधान हुने र ग्यास पनि उत्पादन हुने भएकाले यसको महत्त्व बढेको छ । अन्य ६ वटा पालिकामा पनि यस्ता कार्यक्रम ‘पाइपलाइन’मा रहेका बुढाथोकीले बताए । 

‘ग्यासबाहेक यस प्लान्टले ६ हजार किलोग्रामभन्दा माथि जैविक मल पनि उत्पादन गर्छ । जब यो पूर्ण क्षमतामा चल्छ र तब जैविक मल कृषिमा प्रयोग गर्न सकिन्छ,’ बुढाथोकीले भने ।

नेपालमा अहिले ऊर्जाको माग प्रत्येक वर्ष बढ्दो छ । यस्ता परियोजना देशभर चलाउन सकेमा नेपालमा बढ्दो इन्धनको आयात रोक्न सकिन्छ ।

फोहोरबाट ग्यास उत्पादन थालिए पनि उपमहानगरपालिकालाई पनि फोहोर व्यवस्थापनमा सजिलो भएको छ ।

वैकल्पिक ऊर्जा प्रबर्द्धन केन्द्र पनि दाउरा र गुइँठा प्रयोगमा कमी आउने र वातावरण प्रदूषणमा सुधार आउनेमा विश्वस्त देखिएको छ ।