अश्वत्थामा हतोहतः इति नरोवा कुञ्जरोवा (अश्वत्थामा मारियो त्यो मान्छे हो वा हात्ती) सत्यवादी युधिष्ठिर को यो वाक्य युद्धमा विपक्षीलाई पराजित गर्न आज पनि एकअर्काविरुद्ध चलाइने ‘प्रोपोगान्डा वारफेर’को मूल मन्त्र हो ।

युधिष्ठिरले ‘....वा कुञ्जर’ भन्ने बेला कृष्णले चर्को शंख ध्वनिद्वारा त्यो शब्द सुन्न दिएनन् र गुरु द्रोणाचार्यलाई युद्ध भूमिमै मुर्छित बनाए । गुरु द्रोणाचार्य र अश्वत्थामा रण मैदानमा नरहनु नै महाभारत युद्धको नतिजा पाण्डवहरूको पक्षमा पर्नु थियो ।

‘प्रोपोगान्डा वार’ त्यसपछि संसारका लडाइँहरूमा हतियारभन्दा शक्तिशालीरूपमा देखा पर्‍यो । वास्तवमा निश्चित उद्देश्य प्राप्तिका लागि गरिने व्यवस्थित प्रचार नै प्रोपागान्डा हो । यसको रचयिता श्रीकृष्ण हुन् । उनको यो सोचको विकास महाभारत युद्धमा भयो ।

तपाईंले गीता र महाभारत अध्ययन गर्दा जुन कुराको गहिरो अनुभूति गर्नुभएको छैन, त्यो अनुभूति गर्न जरुरी छ ।  संसारलाई थाह छ, महाभारत ग्रन्थ राजनीतिक दाउपेचको सैद्धान्तिक ब्लुप्रिन्ट हो । राजनीति फोहोरी मात्र होइन, डरलाग्दो एवं क्रुसिएल गेम हो ।

विपक्षी विरुद्धको आक्रमणका लागि पाप, धर्म, वाचा बन्धन, इमान, नैतिकता, नियम, कानून र कुनै पनि सीमा हुँदैन । एक मात्र उद्देश्य युद्धरत प्रतिद्वन्द्वीलाई जित्ने हो, त्यसका लागि अन्तहीन दाउपेच र सीमाहीन संघर्ष सबै जायज हुन्छन् ।

यस कुरालाई राम्ररी बुझेका कृष्णले रणसंग्राममा गुरु द्रोणचार्यमाथि विजयी कठिन हुने सम्भावना देखे । कौरब पक्षमा भीष्म पितामह र गुरु द्रोणाचार्य जबसम्म मैदानमा रहन्छन्, त्यति बेलासम्म युद्ध अन्त्य नहुने र जित्न कठिन हुने बुझेका कृष्णले द्रणाचार्यलाई रणमैदानबाट विश्राम लिन युधिष्ठिरजस्ता सत्यवादीको पनि उपयोग गर्नुपर्‍यो । लडाईंमा सहभागीको कमजोरी थाहा छ भने जतिसुकै विशाल र भीमकाय शक्तिलाई पनि कूटनीतिबाट हराउन सम्भव छ भन्ने सन्देश महाभारतमा छ  ।

जसले जीवनमा थोरबहुत अपमानको कालकुट विष पिएर पचाउन सक्दैन, उसले औसत जीवन बाँचेको हुन्छ । शानदार जीवन, वासनादार चर्चा, दमदार फलोअर, अत्यासलाग्दो संघर्षद्वारा आर्जित र सिर्जित सम्पत्तिहरू हुन्, जसलाई रगत, पसिना र आँसुका माध्यमबाट पोेखिने लवणको स्वाद थाह हुँदैन, जसले जिन्दगीमा २/४ पटक कठिन अभावको सामना गर्दैन, जसले जिन्दगीमा आफूलाई कहिल्यै एक्लो र न्यास्रो महसुस गर्र्दैन र जसले जिन्दगीमा मृत्यु र पराजयको मोडबाट आफूलाई इन्चको फरकले जोगाएको हुँदैन, त्यो इमोसनले दिशानिर्देश गरेको पलासफूले जिन्दगी हो । त्यस्तो जिन्दगीबाट सिक्नुपर्ने कुनै सकरात्मक र प्रेरणादायी कुरा हुँदैन ।

संसारका सबै अमर र महान मानिसको लिखित वा अलिखित इतिहास भयानाक त्रासदीबाट गुज्रिएको हुन्छ । त्याग, तपस्या, बलिदान र समपर्णका अनगिन्ति शृंखला पार नगरी कोही महान् बन्न सक्दैन । जीवनमा आइपर्ने दुःख, पीडा, संघर्ष र त्रासका भीमकाय क्षणहरू जिन्दगीका लागि केबल अभिसाप होइनन्, बरु ती विराट सम्भावना र उज्ज्वल भविष्यका लागि उपहार हुन् । प्रायः मानिस ले भन्ने गर्छन्, जिन्दगीले परीक्षा कतिपटक लिन्छ ? नियतिले लखेट्न कहिले छोड्छ ? अनि जिन्दगीले दिने सही उत्तर के हो ? के संसारका महान् मान्छेहरूसँग सबै कुराको जवाफ हुन्छ ? झट्ट हेर्दा यी निकै गहकिला र विशाश प्रश्नहरू जस्तो लाग्छन् । वास्तवमा यी जिज्ञासाहरू नै अवान्छित हुन् ?

पहिलो, जतिपटक मुटुको धड्कन चल्छ, त्यो जिन्दगीको परीक्षा हो । श्वासप्रश्वास रोकियो भने झन् मानिस परीक्षाकै लागि योग्य रहेन । रक्त धमनीहरू सञ्चारित रहेनन् भने त्यो परीक्षा नै रद्द भयो । अझ जिन्दगीले कठिन परीक्षाहरू कतिपटक लिन्छ भन्ने जिज्ञासा हो भने त्यसका दुईचरण छन्, एउटा पल–पलमा आउने स–साना परीक्षाप्रतिको उदासीनता वा असफलता र अर्को जोखिमको तत्परता, आँट र साहसको स्केल । दोस्रो, जबसम्म नियतिमाथि नियत हावी हुन्न वा नियतले नियतिलाई लखेट्ने सामथ्र्य राख्दैन तबसम्म नियतिले लखेटिरहन्छ । निष्क्रिय मानिसहरूको मृत्यु नियतिको लखेटाइकै क्रममा हुन्छ । तेस्रो, यदि जिन्दगी हमेसा परीक्षामा हुन्छ भन्ने कुरा स्वीकार गरियो भने उसले दिने सही उत्तर पनि हमेसा असल कर्म हो । असलको परिभाषा समय, काल र परिस्थितिमा निर्भर रहने गर्छ । चौथो, संसारका महान मान्छेहरूसँग सबै कुराको जवाफ हुँदैन, बरु उनीहरूसँग सबै कुरामा सही प्रश्नहरू हुन्छन् ।

आज कृष्ण जन्माष्टमी अर्थात कृष्णको जन्मोत्सवका दिन महाभारतका दुई पात्र कृष्ण र कर्णको सोच पद्धति तुलना गर्दा हामीले आफूमा कुन प्रवृत्तिले घर गरेको छ र कुन प्रवृत्तिलाई स्थान दिनुपर्छ भन्ने कुरा थाहा हुन्छ । १८ पर्व र एक लाख श्लोक रहेको महाभारत होस् वा १८ अध्याय र ७ सय श्लोक रहेको गीता होस्, त्यसमा मैले सामाजिक मनोविज्ञान र सामाजिक प्रवृत्तिको जीवित प्रतिक्रियामा व्यक्त हुने दुई मुख्य पात्र कृष्ण र कर्णको तुलनात्मक अध्ययनको कोशिश गरें ।

कृष्ण–कर्ण संवाद

महाभारत युद्धका राजनीतिक कमिस्नार श्रीकृष्णलाई विपक्षी सेना (कौरवतर्फका योद्धा) कर्णले सोधे– मेरी आमाले मलाई जन्मनेबित्तिकै त्यागिन्, किनकि समाजको आँखामा म कुमारी आमाको अवैध सन्तान घोषित भएँ । आचार्य द्रोणले मलाई शिक्षा दिन अस्विकार गरे, किनकि उनको नजरमा म क्षेत्रीय थिइनँ । द्रौपदीको स्वयम्बरमा मलाई घोर अपमानित गरियो, किनकि राज्यको नजरमा म राजपरिवारको वंशज थिइन् । मैले पूरै जीवनभर अपमानको आँसु पिउनुपर्‍यो । हे केशव, मेरो अपराध के हो ?

मेरो अध्ययनमा कृष्ण कुशल, कुटिल र कमालका प्रतिमूर्ती हुन् । उनको ‘स्पीच थेरापी’ इतिहासकै सर्वाधिक उच्च कोटीको छ । झण्डै चार–पाँच हजार वर्ष पुराना भनिएका ग्रन्थहरूमा उनको जुन वाककला देखिन्छ, त्यो आफैंमा विचित्रको छ । सम्भवतः त हरेक संवादमा उनले आफ्नो वाककलाको महारथ प्रदर्शन गर्ने मौका चुकाउँदैनथे र कर्णलाई पनि त्यही शैलीमा जवाफ दिए ।

कृष्णले भने– हे सूर्यपुत्र, मेरो त जन्म नै कारागारमा भयो । मेरो जन्मअघि नै मलाई मृत्युले व्यग्र प्रतिक्षा गरिरहेको थियोे । जुन रात मेरो जन्म भयो, त्यही रात मलाई मेरा बा–आमाबाट खोसेर अलग राखियो । म जन्मेको दुईदिनमै ममाथि आक्रमण भयो । पटक–पटक मार्न खोजियो । मामा स्वयं ज्यानी दुश्मन बने । म जहाँ पुगें, त्यहाँ मैले नै सबै काम गर्नुपर्‍या, गाई चराउनेदेखि गोबर सोहर्नेसम्म । चुनौती ममाथि पनि कहाँ कम थियो र ? अन्यायमा माथि पनि सामान्य कहाँ थियो र ?

त्यसो भए फरक के हो त ? यहीँनेर एउटा भयानाक फरक छ, जसले जीवनको चरित्रलाई उद्घाटित गर्छ । कर्ण पछाडि फर्किन्छन् । उनले इतिहासको अपमानमाथि जीवन केन्द्रित गर्छन् । आफ्नो पृष्ठभूमिको बदलाका लागि शक्ति बटुल्छन् । अपमानको प्रतिशोध लिने दाउमा उनले आफूभित्र अभिमान र अहंकारको विकास गर्न थाल्छन् र आफ्नो अपमानको बदला लिन अन्याय र अत्याचारको हतियार बन्न पुग्छन् । यो बदलाका लागि जुनसुकै हद पार गर्ने, विगतको पीडाले वर्तमानलाई कैद गर्ने र पृष्ठभूमिलाई नै जीवनको अपरिवर्तनीय प्यार्टन ठानेर भविष्य अनिश्चित र अन्धकारतर्फ डोहोर्‍याउने प्रवृत्ति हो । समग्रमा यो असन्तोषको आगोमा पुतली बनेर आत्मदाह गर्ने नकरात्मक मिथक हो । तर, समाजको एउटा ठूलो हिस्साको प्रतिनिधित्व गर्ने स्वभाव पनि हो ।

जहाँसम्म कृष्णको कुरा छ, जतिसुकै कठिन पलमा पनि मुस्कुराहट उनको जीवनको विशेषता देखिन्छ । उनी पछाडि फर्किँदैनन् । उनले आफ्नो विगतलाई लिएर कुनै युद्ध र चक्रव्यूहको रचना गरेनन् र भविष्यको परिणाम आफ्नो हातमा पार्न उनले कुनै कसर बाँकी राखेनन् । समस्यामा अल्झिने, गुनासाहरू पोख्ने, समाधान नपहिल्याउने, विवेक गुमाउने कुराबाट कृष्ण सधैँ टाढा रहे । विवेक, साहस, कार्यतत्परता र सही उद्देश्यको छनोटले उनलाई जिन्दगीमा कहिल्यै असफल बन्न परेन र पाँच हजार वर्षपछि पनि मानिसहरू उको महिमा गाउँदै भगवान ठानेर पूजा गर्ने गर्छन् । कर्ण र कृष्णमा विकसित सोच्ने पद्धतिले नै उनीहरूको जीवनकथा निर्माण गरेको कुरामा दुई मत हुन सक्दैन ।