सरकारी बेवास्ताले कुनै समय देशकै नमूना उद्योगको रूपमा नाम कमाएको लुम्बिनी चिनी कारखाना खण्डहर बनेको छ । राज्यको बेवास्ता र सञ्चालकको बदमासीले पश्चिम नवलपरासीको सुनवलस्थित चिनी कारखानाले किसानलाई उखुको रकमसमेत भुक्तानी गर्न सकेको छैन । कारखानाका सबै संरचना अहिले जीर्ण बनेका छन् । 

कुनै बेला देशभर चिनीको ३० प्रतिशत माग पूरा गर्ने उद्योग अहिले अग्रवाल समूहले चलाएको छ । सरकारले २०६२ सालमा एचपी अग्रवाल ग्रुप अफ कम्पनीलाई ३० वर्षका लागि चिनी कारखाना भाडामा दिएको थियो। तर, त्यसयता चिनी उद्योग पूर्णरूपमा चल्न सकेको छैन । कहिले बन्द हुने र कहिले आंशिक खुल्ने भइरहेको छ । लामो समय बन्द भएको कारखाना गएको मंसिर २२ गतेदेखि फेरि सुस्त गतिमा चलेको छ । 

चीनको आर्थिक सहयोगमा वि.स. २०४५ सालमा स्थापना गरिएको उद्योग २०६१ सम्म राम्रो चलेको थियो । चिनियाँ सरकारको ३० करोड र नेपाल सरकारको १० करोड लगानीमा उद्योग स्थापना गरिएको थियो । वि.स. २०६२/०६३ पछि एकाएक निजीकरण गरिएपछि कारखाना धरासाही हुँदै दुरदिनको बाटो समातेको थियो । खुल्ने र बन्द हुँदै गर्दा उद्योगका मेसिनरी उपकरणहरू बिग्रिँदै गएका छन् । कारखानाले गति छाड्दा धेरै मजदुरको रोजीरोटीसमेत गुम्दै गएको छ ।

कारखानाका लेखा प्रमुख कुश सुवेदीले मर्मत सम्भार गर्दै गत मंसिरबाट उद्योग चलेको बताए । उद्योगले किसानलाई तिर्नुपर्ने रकम पनि विस्तारै तिर्दै गएको उनको भनाइ छ । ‘उद्योग विस्तारै चलेको छ ।

'उद्योगले किसानलाई तिर्नुपर्ने रकम पनि विस्तारै तिर्दै गएको छ,’ उनले भने, ‘उद्योगका सञ्चालक मनिशकुमार अग्रवालको निधन भएपछि केही समय उद्योग बन्द भएको थियो । केही समय उखु पनि पाइएन । अहिले किसानलाई उखु खेती प्रवर्द्धन गर्दै उद्योग चल्दै अघि बढ्दै छ । अहिले किसानलाई उखु खेती प्रवर्द्धन गर्न, नयाँ बीउ, मलखाद, कृषि यन्त्र र उखुमा लागेको रोगको निराकरण गरिरहेका छौं । किसान प्रवर्द्धन गर्दै उद्योग चलाउने नीति छ ।’ ८६ विघा क्षेत्रफलमा फैलिएको मिलमा, स्प्रिट प्लान्ट र रक्सी उत्पादन प्लान्टगरी ३ वटा कारखाना सञ्चालनमा छन् । 

एक महिनाअघि चिनी मिलले प्रदूषण बढाएको भन्दै स्थानीयले प्रदर्शन गरेका थिए । आधुनिक प्रविधि प्रयोग नगर्दा प्रदूषण बढदै गएको स्थानीयको भनाइ छ । 

डिष्टिलरीबाट निस्किने दूषित फोहोर पानीले सुनवल बजार नै दुर्गन्धित भएको छ । चिनी उद्योगबाट निस्केको प्रदूषणले मानिसको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष प्रतिकूल असर गरिरहेको संघर्ष समितिका उप संयोजक टेकप्रसाद न्यौपानेले बताए । 

प्रतापपुर गाउँपालिका अध्यक्ष तथा पूर्व उखु किसान उमेशचन्द्र यादवले उद्योगले किसानलाई ठगी गर्न थालेपछि चिनी मिलको ओरालो यात्रा सुरू भएको बताए । ‘अब उद्योगले गति लिन सक्दैन । किसानलाई पहिलो भुक्तानी दिएन । किसान पलायन हुँदै गए,’ उनले भने, ‘किसान ठगिएपछि अन्य व्यवसायतिर लागे । अहिले उद्योगलाई फूलफेजमा पुग्ने उखु पुग्दैन । बाहिरबाट मगाएर ल्याउँदा उद्योगलाई महँगो पर्न जान्छ । लामो समय चलाएर राम्रो प्रोडक्सन दिन सम्भावना कम देख्छु ।’ नवलपरासीमा १० हजार उखु किसान छन् । 

सुनवल नगरपालिका प्रमुख विमला अर्यालले उद्योगलाई प्रदूषणरहित बनाउन पटक–पटक ताकेता गरिएको बताइन् । ‘उद्योगका पुराना उपकरणले गर्दा बजार क्षेत्रमा क्षेत्रमा धेरै प्रदूषित बनाएको जनगुनासो धेरै आएपछि हामीले उद्योगलाई टिटमेन्ट प्लान्ट राख्न भनेका छौं,’ मेयर अर्यालले भनिन्, ‘बजार क्षेत्र प्रदूषित भयो । पहिलेजस्तो सामान्य छैन । बस्ती बाक्लो छ । उद्योगलाई चलाउँदै सरसफाई र प्रदूषण रोक्ने योजना पनि अघि बढाउनुपर्छ ।’