नेपाली राजनीतिमा कहिलेकाहीँ पात्र र प्रवृत्तिहरू भयंकर बलिया भएर दृश्यपटलमा आइपुग्छन् । ती पात्रलाई राजनीतिक दलहरूले मलजल गरेर आफ्नो दलगत स्वार्थ पूरा गर्ने गरेका छन् । विधिको शासन ती पात्रहरूमा कहिले पनि लागू हुँदैन । उनीहरूका मस्तिष्कमा आउने वा केही थान अमुक व्यक्तिले विश्वस्त तुल्याइदिएपछि युद्धको मैदानमा राइफल पड्केजस्तो गरी चर्को आवाजमा आफ्नो महानता स्वयंले प्रमाण पेश गर्दछन् । यिनै पात्रले अहिले साधारण नागरिकलाई पनि भ्रमित गरिरहेछन् ।

लोकतन्त्रमा व्यक्तिको भूमिका हुँदै हुँदैन भन्ने आशय होइन । तर व्यक्तिहरूको सामूहिक निर्णयले लोकतन्त्र अझ धेरै सशक्त हुन्छ । लोकतन्त्रमा सामाजिक अभियन्ताहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । कहिलेकाहीँ लोकतन्त्रको सहजीकरण सामाजिक अभियन्ताले गरेका प्रशस्त उदाहरण पनि छन् । पछिल्लो समयमा हाम्रो मुलुकमा सामाजिक अभियन्ताको खोल ओढ्दै आफ्नो दलगत चाहना पूरा गर्ने व्यक्तिहरूको संख्या बढ्दैछ । यसकारण सामाजिक अभियन्ता, नागरिक अगुवा र मानवअधिकारवादीहरूसँग जनताले विश्वास भन्दा शंकाको नजरबाट हेरिरहेका छन् ।

गणतन्त्र मुलुकमा आएपश्चात् शीर्ष तहमा रहेका ठूला, शक्तिशाली अनि धेरै आशा गरिएका नेतृत्वलाई समेत केही पात्रले सामान्यीकरण गर्ने प्रयास गरे । विगतमा ती पात्र यसरी प्रयोग भए, उसैले सरकार बनाउने र ढलाउने जिम्मा लिएर अमुक ठाउँबाट आएको जादूगर दूतको भूमिकामा उभ्याइयो । भूमिकामा उभ्याउने काम राजनीतिक रंगमञ्चमा कांग्रेसले गर्‍यो । केही व्यक्तिले अनावश्यक स्पेस पाए । त्यसकारण सरकारका नियमित प्रक्रियामा बाधा व्यवधान मात्र आएनन्, केही समय मुलुक नै अस्तव्यस्त बन्यो ।

नेपालको संविधानमा सरकारको गठन संसदीय मोडलअन्तर्गत कार्यकारी प्रधानमन्त्री हुने व्यवस्था छ । लोकतन्त्र यसैलाई अर्थ्याइएको छ । लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई केही व्यक्तिले कांग्रेसका कारण धक्का दिने प्रयास गरेका छन् । ती पात्रको प्रयोगले कांग्रेस नेताहरूको दलगत मोहले गर्दा लोकतन्त्रको मूलभूत आशयबाट चिप्लिएका छन् ।

कांग्रेसले पूर्वप्रधानसेनापति रूकमाङ्गद कटुवाल र डा. गोविन्द केसी जस्ता पात्रको प्रयोग सामूहिकतामा आधारित लोकतन्त्रमा आफ्ना सिद्धान्तभन्दा माथि उठेर गर्नु दुर्भाग्य हो । विशाल संख्यामा रहेका कार्यकर्ताले नभई पहिले कटुवाल र अहिले डा. केसीले कांग्रेसको वैतरणी तार्ने जिम्मा पाएका हुन् र !

संसदीय व्यवस्था बहुमतको आधारमा चल्ने हुँदा २०६५ सालमा तत्कालीन माओवादीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड नेतृत्वको बहुमतको सरकारले आफ्नो मातहतका कर्मचारी तत्कालीन प्रधानसेनापति रूकमाङ्गद कटुवाल बर्खास्त गर्‍यो । बर्खास्तपश्चात् प्रधानसेनापति कटुवाल कांग्रेसको ढोका ढकढकाउन पुगे । कांग्रेसले तत्कालीन माओवादीलाई कमजोर बनाउन आफ्ना बफादार कार्यकर्ता तथा तत्कालीन राष्ट्रपति डा. रामवरण यादवलाई प्रयोग गरे । सरकारले गरेको निर्णयविपरीत उभिएर डा. यादवले नागरिक सर्वोच्चतामा कालोपट्टी लगाईदिए । डा. यादवका कदमबारे इतिहासमा अझै धेरै बहस र छलफल हुनसक्छन् ।

यादवले सरकारको निर्णय उल्टाए । देश पुनः ठूलो द्वन्द्वमा फस्नसक्ने सम्भावनाका दृश्य देखेपछि प्रचण्डले राजीनामा दिए । यस घटनापश्चात् तत्कालीन राष्ट्रपति डा. यादवको कार्यकाल अवधिभरि सधैं प्रचण्डले विश्वासभन्दा संख्याको नजर नै रह्यो । त्यसपछि कटुवाललाई लागेको थियो होला, अबको हिरो म नै हुँ । तर उनी एउटा मशिनको नटबोल्ट अर्थात् औजार मात्र थिए । केही समयको अन्तरालमा पुष्टि भयो – कटुवाल क्यारमबोर्डको गोटी थिए । स्ट्राइकर अरू नै थिए । परिणामतः अहिले कटुवाल गुमनाम छन् ।

त्यस्तै अहिले केही वर्षयता कांग्रेसले डा. गोविन्द केसीलाई मोहरा बनाइरहेको देख्न सकिन्छ । संसदमा कांग्रेसको प्रभाव अपेक्षाकृत नभएपछि डा. केसीमार्फत आफ्ना माग पेश गरिरहेको छ । यसैकारण हुनुपर्छ, डा. केसीका आजकलका अभिव्यक्ति कांग्रेस नेताले बोल्ने जस्तै छन् । कांग्रेस नेताहरूले डा. केसीलाई केही उच्च ओहोदाको पदको अफर गरेका पनि हुन सक्छन् । डा. केसी कम्युनिस्ट सरकारविरुद्ध आन्दोलन गर्ने हुंकार गरिरहेछन् ।

डा. केसीको अनशन प्रधानमन्त्री केपी ओली सरकारले अपनाएका नीतिविपरीत छन् । वर्तमान समयमा डा. केसीका पछिल्ला अभिव्यक्ति र शैलीले उनी नागरिक अगुवाका रूपमा भन्दा पनि कांग्रेसका पक्षमा अनशन उन्मुख गरिरहेछन् । यतिबेला डा. केसीभित्र हिरोइजमको भूत सवार छ । तर कांग्रेसको उपयोगबारे विगत डा. केसीले बिर्सिएका छन् । कालान्तरमा औचित्य सकिएपछि परजीवी जुकाले मृत शरीर छोडे झैं कांग्रेसले पनि कटुवाल जस्तै डा. केसीलाई गुमनाम बनाएर छोडिदिनेछ ।

कांग्रेसले आफैंमा सक्षमतापूर्वक आफ्ना विचारको प्रतिनिधित्व गर्न नसक्दा नै अहिले समस्या उत्पन्न भएको छ । वैचारिक ह्रासका कारण कांग्रेसभित्र अन्तर्द्वन्द्व विद्यमान छ । पुरानो दल कांग्रेसले आफ्नो मार्गचित्र अझै प्रस्ट्याउन सकिरहेको छैन । कटुवाल र डा. केसीलाई लोकतन्त्रका खम्बाका रूपमा प्रस्तुत गर्नु तत्काललाई लाभ भए पनि प्रकारान्तरमा कांग्रेसको विचारमा ह्रास आइरहेको छ ।

कांग्रेस नेतृत्व सरकारमा सहभागी नहुँदैमा देशका आवश्यक एजेन्डाहरूमा विमति राख्दा नोक्सान आफैंलाई हुने हो । कांग्रेस नेतृत्वलाई चित्त बुझेको छैन भने आगामी दिनहरूमा केही अमुक पात्रलाई हिरो बनाएर उचाल्नु भन्दा सीधा वक्तव्य निकाले पुग्छ । कटुवाललाई उक्साउनु, डा. गोविन्द केसी अनशन बस्नु अनि अन्त्यमा जुस पिलाउन कांग्रेस नेताहरू आफैं पुग्नुले कांग्रेसले जप्ने लोकतन्त्रको मन्त्रको अर्थ छर्लङ्ग बुझ्न सकिन्छ ।