ललितपुर, १४ चैत्र– परापूर्वकालमा घोडा चढ्न राजामहाराजालाई मात्र अधिकार हुन्थ्यो । सर्वसाधारणले घोडा चढ्न नपाउने नियम बसालिएको थियो । ललितपुरको बालकुमारीमा मनाइने घोडेजात्रा भने ललितपुर वल्खुटोलका स्थानीयले घोडा सवारी गरेर मन्दिर दर्शन गर्ने पुरानो प्रचलन छ ।


घोडा चढ्न पाउने अधिकार ललितपुर महानगरपालिका १२ वडा, वल्खुटोलका स्थानीय गुठीका सदस्यलाई मात्रै छ । मल्ल राजा शिवसिंहको पालामा वल्खुटोलका एक महर्जन थरका व्यक्ति दरबारमा घोडा स्याहार गर्ने काम गर्ने गरेको र राजाले पछि आफ्नो खड्ग र घोडा उपहार दिएर उनलाई विदाई गरेको कथन पाइन्छ ।


उक्त घोडेजात्रा वल्खुटोलका भिमसेन गुठी च्योःखलले चलाउने गरिन्छ । यसपाली उक्त टोलका लक्ष्मण महर्जनले घोडा सवारी गरेको थिए । उनले विगत ३ बर्षदेखि घोडा सवारी गर्दै आएका थिए ।


घोडेजात्रा उपत्यकाको प्रमुख जात्रा मध्ये पर्दछ । काठमाडौंको टुँडिखेलमा नेपाली सेनाले घोडजात्रामा विभिन्न कलाकौशल प्रदर्शन गरिन्छ ।


ललितपुरमा मनाइने उक्त घोडालाई मंगलबजारभित्र लगी दानापानी खुवाएर वल्खुटोलमा लगेर पुजाविधि गरेर घोडेजात्रा शुरु गरिन्छ ।


उक्त घोडालाई ललितपुर मंगलवजार ,वल्खुटोल, च्यासल हुँदै बालकुमारी मन्दिरसम्म पु–याइन्छ । बालकुमारी मन्दिरमा घोडालाई पुजा गरेर पानसुपारीका साथमा उक्त घोडालाई सेनालाई जिम्मा लगाइन्छ ।


नेपाली सेनाको सिंहदरबारभित्र रहेको क्याबलरी शाखाबाट घोडेजात्राको लागि ललितपुरमा एकल घोडा ल्याउने चलन छ । यस जात्रा कहिलेदेखि शुरु भएको भनेर यकिन तथ्य नभएपनि यस जात्राको शुरु भएकोप्रति भने दुईथरी मान्यता रहेको पाइन्छ ।


काठमाडौंमा मल्ल राज्य भएको बेला काठमाडौंको टुँडिखेलमा घोडेजात्रा मनाइने परम्परा रहेको थियो र काठमाडौं र ललितपुरका मल्लराजाबीच टसल परेर प्रतिस्पर्धीका रुपमा ललितपुरको बालकुमारीमा पनि एकल घोडा दौडाएर घोडेजात्रा परम्परा बसालेको मान्यता छ । यसले गर्दा ललितपुरबासी घोडेजात्रा हेर्नको लागि काठमाडौंसम्म पुग्न नपरोस् ।


ललितपुर च्यासलबासी प्रकाश अवालेले यो जात्रा ३ सय ५० बर्ष अगाडि नेपाल संवत ७७७ मा चलेको हुनसक्ने बताए । ललितपुरको बुंगमतिमा पनि घोडेजात्राको दिन कृत्रिम घोडा बनाई घोडेजात्रा मनाइन्छ ।