रूपन्देहीका प्राचीन बौद्ध संरचना संरक्षण अभावमा बाढीमा बगिरहेका छन् । पुरातात्त्विक क्षेत्रका सम्पदाको संरक्षण हुन सकेको छैन ।

रुपन्देहीको लुम्बिनी सांस्कृतिक नगरपालिका–१२,स्थित दानव नदी क्षेत्रमा रहेका पुरातात्त्विक सम्पदा नदीमा विलय हुँदै गएका छन् । जिल्लाको निपनिया–बन्जरैया दानव नदी किनारमा रहेको प्राचीन इनार बर्खाको बर्खे भेलमा बगेको हो । दानव नदीको कटानले इनार (रिंग)हरू बगाएर भारततर्फ लगेको छ । त्यहाँ सिद्धार्थ गौतमबुद्ध जन्मनुभन्दा करिब ७ सय वर्ष पहिलाको मानव बस्ती भएको अनुमान गरिन्छ । 

लुम्बिनी सांस्कृतिक नगरपालिका वडा–१२ मा पर्ने अमहवा गाउँ नजिकै रहेको निपनियामा दानव नदीको कटानले प्राचीन इनार, कुवा र माटाका भाडाहरू बगाइरहेको छ ।

यसको संरक्षणमा ध्यान दिनुपर्ने लुम्बिनी विकास कोष भने निरीक्षणमै सीमित छ । पटक–पटक उक्त स्थलको अनुगमन गरेको कोषले अहिलेसम्म संरचना जोगाउन कुनै ठोस योजना अघि सारेको छैन । नदी कटान हुनुअघि यहाँ धेरै पूराना घर, माटाका भाँडा, बाकस, सुनचाँदी, शिवालय मन्दिर, इनारहरू भेट्टिएका थिए ।

कुनै–कुनै इनारमा मानिसका कंकालहरू देखिएको स्थानीय बताउँछन् । यहाँ पाइने माटाका भाँडालाई नोर्दन ब्ल्याक पोलिष्ट भनिन्छ । कालो रङले रङ्ग्याएर बनाएको भएर यस्तो भनिएको हो । नदी किनारमा अहिले पनि पूराना इँट्टाका टुक्रा र माटाका पत्रहरू (लेयर) प्रस्टै देख्न सकिन्छ । यहाँ रहेका कयौं पुरातात्त्विक वस्तुहरू यस वर्षको भेलमा बगेका छन् ।

कोषले भने उक्त स्थलको निरीक्षण गर्दै नदी किनारमा देखिएको कुषाणकालीन माटोद्वारा निर्मित इनारको उद्धार उत्खनन् गर्ने जनाएको छ । कोषका सदस्य सचिव सानुराजा शाक्यको नेतृत्वको टोलीले निपनियास्थित दानव नदी क्षेत्रको स्थलगत निरीक्षणपछि नदी किनारमा रहेको कुषाणकालीन माटोको इनारलाई उत्खनन् गर्ने जनाएको छ । तर, यसमा पनि स्थानीयले शंका गरेका छन् । पटक–पटक निरीक्षण गरेर उत्खनन् नगरिएपछि स्थानीयको आशंका बढेको हो ।

लुम्बिनी विकास कोषको कार्य क्षेत्रमा नपरे पनि अमरहवा गाउँ नजिकैको निपनिया क्षेत्रमा पुरातात्विक भग्नावशेषहरू भेटिएकाले स्थलगत रूपमा निरीक्षण गरेको सदस्य सचिव सानुराजा शाक्यले बताए । स्थलगत निरीक्षणपछि कोषका पुरातत्त्व विभागका प्रमुख हिमालकुमार उप्रेतीले निपनियामा बर्षेनि पुरातात्त्विक इनार र अन्य महत्वपूर्ण बस्तुहरू बग्दै गएकाले संरक्षण गर्नुपर्ने बताए । 

पुरातात्त्विक हिसाबले यो क्षेत्र निकै महत्वपूर्ण रहेको बताउँदै भारतका पुरातत्त्वविद् प्रोफेसर एसबी देवले सन् १९६४ मा उत्खनन् गर्दा बुद्धिस्ट साइटको उत्तरापथमा पर्ने व्यापारिक क्षेत्रका रूपमा व्याख्या गरेको उनले बताए । भारतका प्रख्यात पुरातत्त्वविद एसबी देवले बन्जरही र पैसियामा उत्खनन् गर्दा विभिन्न किसिमका माटाका भाँडाकुँडा, कचौरा, बिटबिनाका कचौरा, भाँडा, प्लेट, लामो घाँटी भएका घैँटो, हातबाट बनाइएका भूदेवीको मुखौटो, साँढे, हात्ती, थालहरू, आरीलगायतका सामग्री भेट्टाएका थिए ।