ज्ञान निर्माण र हस्तान्तरणमा पुस्तकालय : कागज क्रान्तिदेखि 'सर्च इन्जिन'को युगसम्म

पाँच हजार वर्षअघि मेशोपोटामियाबाट शुरू भएको पुस्तकालय अभियानको पहिलो स्वरूप ईशापूर्व सातौं शताब्दीमा असुरबानिपालका समयमा स्थापित पुस्तकालयमा देखिन्छ । उतिखेर आसिरियन सम्राटले राजकीय अभिलेख, विभिन्न स्वरूपका पाण्डुलिपी र स्रेस्ताहरू संरक्षण गर्ने स्थलका रूपमा पुस्तकालय रहन्थे । आसिरियन, बेबिलोन, अलेक्जेन्ड्रियाजस्ता सभ्यताका केन्द्रका रूपमा चिनिएका एशियाली नगरबाट पुस्तकालयको विकास भएको थियो । 

प्राचीन वैदिक समाज ज्ञान निर्माणमा उत्कृष्ठ थियो । तर, त्यतिबेलाका ज्ञानहरू श्रुति र स्मृतिका माध्यमले पुस्ताहरूमा हस्तान्तरण हुँदै आएका थिए । लिपि र पुस्तकालयको व्यवस्थित रूप नहुँदा कैयन ज्ञान हस्तान्तरणको मार्गमा हराएका थिए, कति त विस्मृतिमा बिलाएका थिए । पश्चिमी दार्शनिक सेक्रेटसले एथेन्स नगरमा दिएका भाषण उनका शिष्यबाट व्यवस्थित रूप नदिएको भए त्यसपछिको समाज उनको दर्शन र दृष्टिकोणबाट लाभान्वित हुने थिएन । 

प्रारम्भमा शासक–सम्राटहरूले पढ्ने, लेख्ने, पाण्डुलिपिहरू संरक्षण गर्ने, मनोरञ्जन लिने उद्देश्यबाट विकास भएको पुस्तकालय अब कार्य, प्रयोजन र उद्देश्यमा विस्तारित भएको छ । प्राचीन समयमा स्क्राइबहरू पाण्डुलिपी, लेखोट र सरकारी अभिलेख संरक्षण गर्थे । पुस्तकालयलाई इतिहास र संस्कृति संरक्षणको रूपमा पनि उपयोग गरिन्थ्यो भन्ने कुरा प्राचीन इजिप्सियन इतिहास र सांस्कृतिक वैभवलाई नामेट गर्न ग्रीक सम्राटहरूबाट पटक–पटक गरिएको आक्रमण नियालेर थाहा पाउन सकिन्छ । 

प्लेटो र एरिस्टोटलले पुस्तकालयलाई दर्शन निर्माण गर्ने स्थल बनाए । अलेक्जेन्डरले यसैबाट प्रभावित भएर अलेक्जेन्ड्रियामा पुस्तकालय खोले । दोस्रो शताब्दीबाट चीनले हान वंशको उदयपछि पुस्तकालय खोल्ने कार्यलाई प्राथमिकतामा राख्यो । कागजको विकासअघि चिनियाँहरू बाँसका पातामा लेखेर अभिलेख सुरक्षित गर्थे । महंगा र महत्त्वपूर्ण कु्रा रेशम कपडामा स्वर्ण अक्षरमा लेखिन्थ्यो । ११५० मा स्पेन तथा जर्मनीमा कागजको विकास भएपछि पुस्तकालय विकास हुने अर्को आधार खडा भयो । १४३९ मा जर्मन नागरिक गुटेनवर्गले छापाखानाको आविस्कार गरेपछि ज्ञान प्रकाशन, अभिलेखन र प्रसारणमा तहल्का नै मच्चियो ।

धर्म, संस्कृति र साम्प्रदायिक प्रभाव विस्तारका लागि पनि पुस्तकालयहरू खोलिए । मुस्लिमहरूले पुस्तकालयलाई ज्ञानको भण्डार (हाउस अफ विज्डम) का रूपमा लिन थाले, हिन्दूहरूले शास्त्रको भण्डारमा लिए, इसाइहरूले भगवानका उपदेश विस्तारको स्रोतमा यसलाई विस्तार गर्न थाले भने बुद्धिष्टहरू सूत्र, विनय र अभिधर्म पिटक (त्रिपटिक) मा ज्ञान जम्मा गदै प्रसार गर्न थाले । विश्वविद्यालयले ज्ञान निर्माणलाई पुस्तकालयलाई उपयोग गर्न थाले । ठूल्ठूला पुस्तकालयहरू स्थापना हुन थालेपछि उन्नाइसौं शताब्दीबाट यसलाई व्यवस्थित गर्न कानूनको आवश्यता महसूस गरियो र युरोप अमेरिकामा पुस्तकालयसम्बन्धी कानूनहरू बने ।

कम्प्युटर र इन्टरनेट प्रविधिको विकासपछि डिजिटल लाइब्रेरीको अभ्यास भयो । माइकल स्टेर्न हार्टबाट ई–बुक (इलोक्ट्रोनिक बूक) डिजाइन गरी इन्टरनेटबाट सजिलै सबैले पाउने व्यवस्था गरेपछि पुस्तकालय विधामा अर्को क्रान्ति आयो । यसले शास्त्रीय पुस्तकालय परम्परा वा पढ्ने, पुस्तक संरक्षण गर्ने, हस्तान्तरण गर्ने विधिमा आमूल परिवर्तन ल्यायो । समय र पहूँचका अवरोधहरूलाई पनि भत्काइदियो, जसले जतिखेर जहाँबाट पनि पुस्तक पढ्न पाउने भए । तर, भुल्न नहुने कुरा के हो भने यसले पुस्तकालय पद्धतिलाई प्रतिस्पथापन गरेको नभै स्वरूप र पहुँचलाई मात्र बदलेको हो । जे होस्, आजभोलि डिजिटल अर्काइभ, संस्थागत संरक्षण र राष्ट्रिय पुस्तक संरक्षणलाई डिजिटाइज्ड स्वरूपमा लिइन्छ । 

डिजिटल पुस्तकालयले पहुँचमा दिने व्यापकता, विषयवस्तुको आद्यावधिकता, ताजापनको उपलब्धता, प्रसार सहजता, पुस्तकालय खुल्ने/बन्द हुने समयको अन्त्य, एकसाथ कैयन व्यक्तिले पढ्न सक्ने अवसर, पुस्तकालय व्यवस्थापनमा सहजीकरण र सुरक्षाका साथै रियल टाइममा गर्न सकिने अन्तरक्रियाजस्ता विशेषता ल्याइदिएकाले पुस्तक प्रणाली र पाठ्य अभ्यास नै विस्तार भएको छ । यसले पठन संस्कृतिलाई कहाँकोकहाँ पुर्‍याइदिएको छ । 

जे जस्ता स्वरूप, संरचना र आकारमा भए पनि पुस्तकालयको उपयोगिता एकै हो । पहिलो त यसले जानकारीको पहुँच बढाउँछ । पुस्तक ज्ञानको शिक्षक र मार्गदर्शकका रूपमा रहन्छ । ज्ञानले व्यक्तिको मानसिक क्षितिज उघारिदिन्छ, चेतना दिन्छ, सशक्तीकरण गर्छ । यसले अन्य व्यक्ति, ठाउँ, विचार र विषयमा जानकारी दिन्छ । परिस्थितिको चिनारी, विषयबोध, अवधारणाको विकास र समझदारी निर्माणलाई आधार दिन्छ ।

व्यक्तिलाई सोच र संस्कारको ढोका खोलिदिन्छ । बाहिरी विश्वलाई चिन्नु, परको जान्नुले व्यक्तिको पहिचान विस्तार पनि गर्न पुग्छ । पुस्तकालय ज्ञान निर्माणको कार्यशाला हो । पुस्तकभित्र समेटिएका विचार, दर्शन, तथ्य, आँकडा तथा जानकारीले व्यक्तिको सिर्जनशीलता, प्रवत्र्तन, क्षमता र अग्रसरता विकास गर्छ । खास विषयमा अभिरुचि जगाउँछ ।

समाजलाई नवोन्मेषी, ज्ञानमुखी, आविस्कारमुखी बनाउँदै परिवर्तनको प्रवाहमा हेलिदिन्छ । समाज यसरी नै आजको अवस्थामा आइपुगेको हो । कल्पना गरौं त श्रुति–स्मृतिको भरमा मात्र विश्वमा ज्ञान प्रसार हुन्थ्यो भने विश्व यो अवस्थामा आउन मानव सभ्यता विकास गर्न कति असजिलो हुन्थ्यो होला ? आजको पुस्ता प्रविधिको पारखी बनिरहने अवस्था आउँथ्यो होला र ? 

पुस्तकले दिने अर्को विषय संस्थात्मक सम्झना, समाज र पुस्ताका सम्झनालाई निरन्तरता दिनु पनि हो । निरन्तरता मात्र हैन, ज्ञान र विचार हस्तान्तरण गर्ने क्रमसँगै परिस्कार पनि गरिदिन्छ । त्यसो गर्ने शक्ति, सामर्थ्य र साहस पाठकलाई दिन्छ । व्यक्तित्व विकासको आधार त हुँदै हो, यसले जीवनपर्यन्त शिक्षालाई आधार दिन्छ । पुगे/नपुगेको ठाउँमा पुर्‍याइदिन्छ, मनोरञ्जन दिन्छ, दर्शन दिन्छ, दृष्टि दिन्छ र व्यक्ति आफ्नो मत अभिमत निर्माण गर्न सक्ने अवस्थामा पुग्छ । 

आधुनिक लोकतन्त्रमा संस्था र शासकलाई जवाफदेही बनाउने र समाज सुशासित हुने मार्ग प्रशस्त गर्छ । नागरिक जीवन स्वयं नियमित हुन, सुसूचित हुन, जिम्मेवार हुन र सदाचारी हुन सिकाउँछ । वौश्विक रूपमा वसुधैव कुटुम्बकमलाई संस्थागत गराउँछ । त्यसैले मुलुकहरू, समुदायहरू पुस्तकालय विकासको अभियानमा लागेका छन् । पठन संस्कृति, ज्ञान संस्कृति विकासमा लागेका छन् । त्यसैले कसैले भुल्न हुँदैन यो ज्ञानको केन्द्र हो, यसका दृश्य–अदृश्य उपयोगिताका आयाम छन् । 

एक्काइसौं शताब्दी लाग्नै लाग्दा मानव पुस्तकालयको अवधारणा विकास भएको छ । हुनतः आदिम कालका गुरुकुलहरू, ऋषिस्थलहरू मानव पुस्तकालय नै थिए । तर, यसलाई पुनस्मरण र पुनर्बोध गर्ने प्रयास हुन थालेको छ । वास्तवमा मानव ज्ञान, आर्जित अनुभव र विचार अक्षरले चाहेर पनि उठाउन सक्दैन । समय, परिवेश र विकसित विधि, लिपि र प्रविधिले मानवीय ज्ञानको पूर्ण आयामको चित्रण गर्न सक्दैन, न सम्प्रेष नै गर्न सक्छ । 

यति ठूलो ज्ञानको भण्डार मानिस बाहेक अरू को हुन सक्छ ? स्वयं मानिसलाई किताबका रूपमा प्रस्तुत गरेर दर्शकलाई पाठक बनाएर ज्ञान अनुभव हस्तान्तरण गर्ने काम २००० मा कोपेनहेगेनबाट शुरु भयो । मानिसमा अवचेतन तहमा अग्रह र विविधताको पहिचान, अनुभव र विशिष्ट ज्ञानको उदात्तीकरण एवं पुस्तक र पाठकको प्रत्यक्षीकरण मानव पुस्तकालयमा गरिन्छ ।

लाखौं पुस्तकभन्दा एक व्यक्तिको ज्ञान बढी हुनसक्छ । मानिसले स्वभाव वा सामर्थ्यका कारण पनि ज्ञान तथा अनुभूतिलाई अक्षरमा नउतारेको हुनसक्छ । मानव पुस्तकालयमा पाठक मानव पुस्तकबाट सम्वाद र शब्द मात्र होइन, संवेग पनि प्राप्त गर्छ । अनुभव मात्र होइन, अनुभूति पनि प्राप्त गर्दछ । ज्ञान र विचारका लुकेका, लुकाइएका विषय पनि उजागर हुनपुग्छ । त्यसैले यो जीवन्त पुस्तकालय हो, जहाँ पुस्तक पनि पाठकबाट ज्ञान आर्जनमा पुग्छ । यो ज्ञानको सम्पूर्ण आयाम खोल्ने जीवन्त स्थल हो । तर, यसलाई व्यवस्थित गर्ने धेरै कामहरू अझै बाँकी छन् । यसको निष्कर्षलाई किताब वा डिजिटल अर्काइभमा संरक्षण गर्ने काम धेरैजसो मानव पुस्ताकालयले गरेका छैनन् ।

मानव पुस्तकको छनोटमा आग्रह रहन सक्छ र मानव ज्ञान पस्किन अभिरुचि नराख्न सक्छ । त्यस अवस्थामा मानव पुस्तकबाट पुस्ताहरू लाभान्वित नहुन सक्छन् । कसरी मानव पुस्तकालयलाई व्यवस्थित गर्ने भन्ने सोच र नीति व्यवहारहरू पुस्तकालय अधिकारीले लिनु पर्छ । 

आधुनिक प्रविधिले अदृश्य क्लाउडलाई पुस्तकालय बनाउँदैछ । सर्च इन्जिनहरूले पाठकका अभिरुचि अनुरूप भनिएको समयमा भनिएका विषय पस्किन थालेका छन् । कृत्रिम बौद्धिकताले पुस्तक लेख्न थालेको छ । सिस्टम सफ्टवेयरहरू पुस्तकालय सञ्चालक बन्न थालेका छन् र अबको पुस्ता विस्तारै यान्त्रिकृत, निमानवीकृत र पुस्तकहीन बन्ला कि भन्ने खतरामा छ ।

मानवले निर्माण गरेको प्रविधिबाट स्वयं मानव नै विस्थापित होला कि भन्ने खतरालाई सम्बोधन गर्न पनि पुस्तकालय कार्यशाला हो । 

त्यसैले पुस्तकालय इतिहासदेखि आजसम्मको पाँच सहश्राब्दीको विकासक्रममा आइपुग्दा भौतिक, पाठ्य, देख्य, श्रव्य, विद्युतीय अनेकन स्वरूप संरचना लिइसकेको छ । किताबका रूपहरू स्मृति–श्रुति, ढुङ्गे–काठ्य किताब, छापा किताब, अडियो किताब, डिजिटल पेज, मानव किताब र यिनीहरूका मिश्रित स्वरूपमा आइपुगेको छ । लोकतन्त्र, सुशासन भनौं कि सभ्यता किताबसापेक्ष हिँड्ने गरेको छ । तर, सबै समाज पुस्तकालयबाट लाभान्वित हुन सकेका छैनन् । समुदाय र राज्य संरचनाहरू, पुस्तकालय विकास र सम्बद्र्धनमा संवेदनशील हुनुपर्ने धेरै ठाउँ बाँकी छ । लगानी, व्यवस्थापन, जागरुकता र प्रयासहरू बाँकी छन् । तर भुल्नु हुन्न, पुस्तकलय ज्ञान निर्माण, संरक्षण र हस्तान्तरणको महाअभियान हो । यही अभियानले सभ्यता र समृद्धिको जग मजबुत बनाउने गर्दछ । यो समाज, समय र पुस्ताको सेतु पनि हो । (@mainaligopi)