विश्व व्यवस्था विगत डेढ दशकदेखि क्रमशः एकध्रुवीयताबाट बहुध्रुवीयतातर्फ प्रवेश गरिरहेकोमा युक्रेन युद्धले त्यस प्रक्रियालाई तीव्रता दिएको छ । 

रुसले युक्रेनविरुद्ध विशेष सैन्य कारवाही शुरू गरेदेखि अमेरिकासँग पहिले साझेदारी गरेका मुलुकहरू पनि उसको अन्धसमर्थन गरिरहेका छैनन् । 

भारत विगत केही समययता अमेरिकाको घनिष्ठ सहयोगी राष्ट्र बन्दै गएको भए पनि युक्रेन युद्ध शुरू भएपछि उसले रुससँग व्यापक रूपमा तेल र कोइला किन्न थालेको छ । युक्रेनमाथिको कारवाहीका कारण अमेरिका र युरोपले लगाएको प्रतिबन्धबाट रुसको अर्थतन्त्रलाई जोगाउनका लागि चीनले सस्तो मूल्यमा ग्यास र तेल रुससँग व्यापक रूपमा किन्न थालेको छ । 

उता साउदी अरब पनि रुससँग पहिलेभन्दा बढी नजिकिएको छ र उसले आफ्नो तेल चिनियाँ मुद्रामा कारोबार गर्ने बताएको छ । यसले पेट्रोडलरलाई अवमूल्यन गर्नेछ र अमेरिकी एकध्रुवीयताको प्रमुख योगदानकर्ताका रूपमा रहेको डलर प्रभुत्वको आधारशिलालाई हल्लाउनेछ ।

रुसलाई विश्व मञ्चबाट एक्ल्याएर एकध्रुवीयतालाई अकण्टक बनाउने पश्चिमको योजना पूर्णतया विफल भएको छ । उल्टो पश्चिम चाहिँ बाँकी संसारबाट एक्लिएको अनुभूति हुन थालेको छ । 

हुन पनि रुस व्यापक प्राकृतिक स्रोतसाधन र बलियो सेना भएको मुलुक भएको तथ्यलाई पश्चिमले बिर्सेको भएर अहिलेको स्थिति आएको हो । इराक, अफगास्तिान वा लिबिया जस्तो मध्यमशक्ति बराबर रुसलाई ठान्नु पश्चिमको भूल साबित भएको छ ।

सारा संसार भनेको अमेरिका र युरोपेली संघ मात्र हो भन्ने पश्चिमको भ्रम नराम्ररी तोडिएको छ । पश्चिम अरूभन्दा असाधारण छैन र उसले खेल्ने गरेको एकल विजेता हुने खेल (जिरो सम गेम) प्रति बाँकी विश्वको कुनै सम्मान छैन भन्ने कुरा प्रमाणित भएको छ । 

अमेरिका नेतृत्वको पश्चिमको एकध्रुवीयता अन्त्य भइसकेको रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले गत जुन महिनामा सेन्ट पिटर्सबर्ग इकोनोमिक फोरममा सम्बोधन गर्ने क्रममा ठोकुवा गरे । 

हुन पनि एकध्रुवीयतालाई अनुप्राणित गर्ने लोकतन्त्र, विधिको शासन, नवउदारवाद, मानव अधिकार लगायतका मान्यतामा पश्चिमले बनाएको आफ्नो व्याख्यात्मक भाष्यलाई अब बाँकी विश्वले पत्याउन छोडेको छ । 

त्यसको झलक साउदी अरबका युवराज मोहम्मद बिन सलमान (एमबीएस) ले दिइसकेका छन् । अमेरिकाका राष्ट्रपति जो बाइडन अघिल्लो साता साउदीको भ्रमणमा रहेको बेलामा एमबीएसले अमेरिकालाई आफ्नो मूल्यमान्यता अरूमाथि थोपर्ने काम नगर्न आग्रह गरे । 

त्यस्तो काम प्रभावकारी नहुने र त्यसबाट अमेरिकाले नकारात्मक प्रतिक्रिया प्राप्त गर्ने उनको भनाइ छ । आफ्नो मूल्यमान्यतालाई आफैंले पहिला कार्यान्वयन गरी उदाहरण प्रस्तुत गर्न अनि बल्ल अरूलाई उपदेश दिन उनले आग्रह गरे ।

कुनै बेलामा अमेरिकी सुरक्षाका लागि मरिहत्ते गर्ने साउदीले अमेरिकासँग यसरी ठाडोठाडो कुरा गर्ने स्थिति आउनु एकध्रुवीयता अन्त्यको उम्दा उदाहरण हो । पश्चिम एसियाबाट ध्यान हटाएर हिन्द प्रशान्तमा केन्द्रित गर्न खोजेको अमेरिकालाई साउदीले सम्मान नदिनु आश्चर्यको कुरा हैन । अझ युक्रेन युद्धका कारण विश्व बजारमा बढेको तेलको मूल्य घटाउनका लागि बाइडनले साउदी अरबलाई तेल उत्पादन गर्न फकाउनुपर्ने स्थिति आएपछि पश्चिमले पालेको एकध्रुवीय भ्रम तोडिएको हुनुपर्छ ।

विश्वलाई बहुध्रुवीय बनाउन रुसका साथै चीनको पनि योगदान छ । अमेरिका र ईयूले युक्रेनलाई समर्थन गरे जस्तो चीनले रुसको समर्थन गरेको भए त्यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको नयाँ विन्दु मान्ने अवस्था हुन्थ्यो । 

त्यस्तो अवस्थामा विश्व दुई परस्परविरोधी खेमामा विभक्त हुन्थ्यो र द्विध्रुवीयताको आरम्भ भएको मानिन्थ्यो । एकातर्फ अमेरिका र युरोप हुन्थ्यो भने अर्कातर्फ रुस र चीन हुन्थे । अनि युक्रेन एक्काईसौं शताब्दीको द्विध्रुवीय भिडन्तको पहिलो युद्धभूमिका रूपमा चित्रित हुन्थ्यो । 

तर त्यस्तो स्थिति छैन । चीनका क्रियाकलाप तथा भाषा अभिव्यक्तिले रुसलाई राहत त दिएका छन् तर चीनले रुसलाई हातहतियार वा अन्य कुनै पनि सामरिक सहयोग गरेको छैन । 

अमेरिकाले चीनलाई रुसको समर्थन नगर्न बारम्बार अनुरोध गरेको वा धम्क्याएको भए पनि चीनले रुसको साथ छोड्न मानेको छैन । तर त्यससँगै चीनले युरोप र युक्रेनसँगको संवाद तथा सहकार्यको बाटो पनि बन्द गरेको छैन । 

त्यसो त अमेरिका नेतृत्वको पश्चिमले अहिलेको स्थितिलाई द्विध्रुवीय द्वन्द्वका रूपमा चित्रण गर्न खोजिरहेको छ । बाइडन प्रशासनले अहिले लोकतन्त्रवादी र निरंकुशतन्त्रवादीहरूको भिडन्त भइरहेको र त्यसमा लोकतन्त्रवादीहरू विजयी हुनुपर्ने बताइरहेको छ । 

हुँदाहुँदा विपक्षी दल र सञ्चारमाध्यममाथि प्रतिबन्ध लगाउने भोलोदीमीर जेलेन्स्की समेत लोकतन्त्रका मसिहाका रूपमा चित्रित भइरहेका छन् । उनले निरंकुशतन्त्रका प्रतिनिधि पुटिनको सशक्त प्रतिकार गरिरहेको बताइँदैछ ।

तर अमेरिका र युरोपले अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा कोरेको यस्तो श्यामश्वेत विभाजन गलत छ किनकि पश्चिम आफैं त्यसमा अडिन सक्ने स्थितिमा छैन । आफ्नो स्वार्थपूर्तिका लागि अमेरिकाले निरंकुश शासकहरूसँग पनि सहकार्य गरिरहेको छ । 

जस्तो, माथि पनि उल्लेख भएअनुसार विश्व बजारमा गैररुसी तेलको प्रवाह बढाउनका लागि बाइडन प्रशासनले निरंकुश साउदी शासकहरूलाई फकाउनुपर्ने स्थिति आएको छ । हुन पनि विश्व आदर्श मूल्यमान्यताका आधारमा चल्दैन, राज्यहरूको राष्ट्रिय स्वार्थका आधारमा चल्छ । भारतले त्यसको उम्दा उदाहरण प्रस्तुत गरिरहेको छ । 

जे होस्, पश्चिमले नचाहेको भए पनि विश्व बहुध्रुवीय बनेको छ र बहुध्रुवीयताको चरित्र नै जटिल किसिमको हुन्छ । अमेरिकी विश्लेषक एन्ड्रु कोरीब्को यसलाई जटिल बहुध्रुवीयता (कम्प्लेक्स मल्टीपोलारिटी) वा जटिलता (मल्टीप्लेक्सिटी) को संज्ञा दिन्छन् ।

त्यस्तो बहुध्रुवीय विश्वमा पश्चिमले भने जस्तो नियममा आधारित विश्व व्यवस्थाले काम गर्दैन । नियममा आधारित भन्दै पश्चिमले आफ्नो नियम अरूमाथि लाद्न खोजेको छ । तर त्यसलाई अरूले कदापि स्वीकार नगर्ने माथि उल्लेखित एमबीएसको अभिव्यक्तिबाटै स्पष्ट हुन्छ । 

बहुध्रुवीय विश्वमा विविधतालाई अँगालिने र सबै राष्ट्रको सार्वभौमसत्तालाई उत्तिकै सम्मान गरी विपरीत विचारलाई पनि सहर्ष स्वीकार गरिने प्राध्यापकद्वय होरासियो फाल्काओ र मार्क ल मेनेस्ट्रेल लेख्छन् । सबैको कुरा सुन्ने अनि सबैलाई स्वीकार्य हुने निष्कर्षमा पुग्ने काम बहुध्रुवीय विश्वमा हुने परिकल्पना गरिएको भए पनि यो त्यति सरल चाहिँ हुने छैन । राष्ट्रिय स्वार्थका कारण मुलुकहरूले जटिल किसिमका सम्झौता गर्नुपर्ने हुन्छ र राज्यस्तरमा व्यापक सहकार्य नभएमा विश्व व्यवस्था नै डगमगाउने स्थिति आउनेछ ।

बहुध्रुवीय विश्वमा एउटा महाशक्तिको डरको अभावका कारण ठूलो शक्तिले मध्यम तथा सामान्य शक्तिमाथि थिचोमिचो गर्नेे सम्भावना नहोला भन्न सकिन्न । हुन पनि अहिले पश्चिमले युक्रेनमा रुसको विजय भएमा शक्ति नै सर्वोपरि हुने भाष्य स्थापित हुने भएकाले रुसलाई हराउनु जरूरी रहेको बताउने गरेको छ । 

त्यो हार सुनिश्चित गराउनका लागि रुसविरुद्ध पश्चिमले प्रतिबन्ध कायम राखिरहने सम्भावना छ । त्यसले गर्दा विश्वमा मूल्यवृद्धिका कारण आक्रोशको लहर आएर कतिपय सरकार ढल्न सक्ने भए पनि पश्चिमले रुसमाथिको प्रतिबन्ध सहजै हटाउने देखिँदैन । 

युरोपका परराष्ट्रनीति तथा सुरक्षा मामिलाविद् स्वेन बिस्कोपका अनुसार, एकध्रुवीयताको अन्त्य भएसँगै संसार अब शीतयुद्धमा प्रवेश गर्नेछ । एकतिर नेटोका सदस्य मुलुक तथा अस्ट्रेलिया, जापान, न्युजील्यान्ड र दक्षिण कोरिया जस्ता तिनका सहयोगी मुलुक हुनेछन् भने अर्कातर्फ रुस हुनेछ । चीनले रुससँग साझेदारी जारी राखे पनि पश्चिमले आर्थिक कारणले गर्दा चीनसँगको सम्बन्ध कायम राख्नेछ । 

त्यस्तो परिस्थिति विकसित हुँदा अमेरिका र ईयूले रुसविरुद्ध उभिनुलाई मात्र आफ्नो पक्षमा राख्नका लागि फकाउने आधार बनाइरहन सक्ने छैनन् । रुस र चीनसँग निकट सम्बन्ध राख्ने मुलुकहरूले अमेरिका र ईयूलाई उनीहरूभन्दा राम्रो कस्तो विकल्प उपलब्ध गराउन सक्छौ भनेर अवश्य प्रश्न गर्नेछन् । 

त्यस्तै प्रश्नको अपेक्षा सहित अमेरिका नेतृत्वको जी७ ले पार्टनरशिप फर ग्लोबल इन्फ्रास्ट्रक्चर यान्ड इन्भेस्टमेन्ट र बिल्ड ब्याक बेटर वर्ल्ड ल्याएको छ । युरोपले पनि ग्लोबल गेटवे पहल शुरू गरेको छ । चीनको बेल्ट यान्ड रोड इनिसिएटिभसँग प्रतिस्पर्धा गर्न ल्याइएका यी पहलहरूले बहुध्रुवीय विश्वका मुलुकहरूलाई राष्ट्रिय स्वार्थअनुकूल महाशक्तिहरूसँग सन्तुलन कायम गरी सहकार्य गर्न अवसर प्रदान गरेका छन् । 

महाशक्ति राष्ट्रहरूले खेमा निर्माणमा जोड दिँदा मध्यम र सामान्य शक्तिराष्ट्रहरूले सन्तुलनको यस नीतिलाई आक्रामकताका साथ अघि बढाउनेछन् । आखिरमा बहुध्रुवीयता भनेकै शक्तिका बहुल केन्द्रहरूले एकअर्कालाई सन्तुलनमा राख्नका लागि प्रयास गर्ने भूराजनीतिक परिस्थिति हो । नेपालको जस्तो सामान्य शक्तिराष्ट्रले चतुरतापूर्वक तथा राष्ट्रिय स्वार्थ अनुकूल हुने गरी यस किसिमको सन्तुलन कायम गर्नुपर्ने हुन्छ । 

पढ्नुहोस्, यो पनि :

विश्व व्यवस्थामा हलचलको संकेत, पश्चिमलाई झट्का दिँदै नेपालको छिमेकतिर रुसको नजर

बदलिँदो विश्व व्यवस्थामा भारतको चलाखी: चीन, अमेरिका र रुसलाई कसरी ब्यालेन्स गर्दैछन् मोदी ?

बेइजिङ ओलम्पिक: कोभिड र कूटनीतिक बहिष्कार चिर्दै एकध्रुवीय विश्व व्यवस्था पतनको सन्देश