असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो ।

‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घरपालुवा कुखुरा चराउने जस्तो होइन । लेकको घना जंगलभित्र डाँफे चरी चिरचिर गर्दै कराउँछ । त्यसैको आवाजमा र डाँफेको सुली, चाराका लागि खोस्रेका आलो माटो हेर्दैै चराउने हो ।

डाँफे चराउन साइँला दाइ अलिक सिपालु हुनुहुन्थ्यो । साइँला दाइले भन्दै जानुभयो, ‘हिजो दिउँसो माथि डाँफेकोटमा बिरहका गीत गाएको छ डाँफेले । यसपालि मार्न पनि सजिलो हुन्छ । पोहोरको प्वाँख सक्कियो । आधा झाँक्रीको शिरमा लगाउने डाँफेपाटन भयो ।

आधा सर (तारा खेल अर्थात् धनुषवाणमा राखेर हान्ने तीरलाई सर भनिन्छ । तीरमा डाँफेको प्वाँख र शिरको कल्की राख्ने चलन छ)मा राखियो । कल्की यसपालि मुस्ताङका थकालीले पनि ल्याइदिनु भनेका छन् ।

उनीहरूले तारा हान्ने होलीमा हो । पुसमा जाँदा लगिदिने हो ।’ नभन्दै त्यस दिन तीनवटा भाले डाँफे पासोमा पर्‍यो । 

झाँक्रीहरूले शिरमा श्रीपेज जस्तै डाँफेको हल्का रातो प्वाँख पहिरिन्छन्, जसलाई डाँफेपाटन भनिन्छ । झाँक्रीहरू देउताले छोयो भनेर जति काँप्छन्, उति नै डाँफेपाटन र लगाएका घण्टको आवाज तथा ढ्याङ्ग्रोको ध्वाङध्वाङसँगै गजबको ताल झिकेर उफ्रिन्छन् ।

ताराखोलामा प्रयोग हुने सरमा डाँफेले पाट्ने, जसले हावा कात्छ । सरको पाटनसँगै डाँफेको जुरी त्यसैमा जोड्ने । जब, फ्ल्यागमा सर लाग्छ, डाँफेको शिरको कल्की फरर गरिरहन्छ ।

यसपालि डाँफे किन रुन्छन् ? गजबको वातावरण हुन्छ । सम्पूर्ण डाँफेकोट, चहुर, पाटन आदि लेकाली भू–भाग हिउँले ढाकिएको बेला चौर पुरै रुखो हुन्छ । भेडीखर्क–भेडीगोठतिर भेडाहरू एक तमासले कराउन थाल्छन् र पाखापखेरामा घाँस खोज्नतिर लाग्छन् ।

यस बखत डाँफे बिरिक्तिन्छ, उसलाई सुन्दर लेक पनि नरमाइलो लाग्न थाल्दछ । ऊ उदास बन्दछ, नरमाइलो आवाज निकालेर कराउन थाल्दछ, जसलाई बुढापाकाहरूले डाँफे बिरक्तिएर एकोहोरो भएको बुझ्छन् । डाँफे बिरक्तिएका बेला पासामा पार्न सजिलो हुन्छ ।

डाँफेका बिरहका आवाजमा, कहानी गाइनेहरूले अब कर्खामा बाँध्न थाल्छन् । कर्खाका कहानी आ–आफ्ना छन् । कर्णालीमा उडेका डाँफेको उसकै आवाजमा छ । धवलागिरि वरपरको डाँफेको कर्खा त्यही ढंगको छ । सप्तकोशीको कर्खाको आफ्नै भाका छ । सगरमाथाले जनकपुर भेट्छ, धौलागिरीले गण्डकीसम्म भेट्छ । सिस्नेको डाँफेले दाङ नेपालगञ्जसम्म कर्खा गाउँछ । रारा लेकको डाँफे चिसापानीसम्म कर्खा बुन्छ । काले गाइने दशैंताका सधैँ गाउँ पस्छन् । काले गाइनेको पुर्खाले चाहिँ दैलेख दरबारमा कर्खा बाँधेका रहेछन् । कालेको पुर्खाको एक भाइ चौबीसे राज्यका भुरेटाकुरे राजाहरूलाई रमाइलो गराउँदै यता पूर्व आइपुगेका रहेछन् ।

असोजको तेस्रो हप्ता । बारीका मकै पाकेर निख्रिसकेको थियो । बारीका छेउमा मकैका डाँठका सुली । लहरै झुन्डिएका मकैका घोकाका पँहेला र सेता सुन–चाँदीजस्तो देखिने लहर आहा ! दशैं ढिला परेकाले हिलो मैलो केही नभएको । झन्डै ६ महिनापछि घर–परिवारसँगको भेट । भेडाका पाठा–पाठी घर–आगनमा बुरुक्क–बुरुक्क उफ्रिएका, पाखाभरी लपक्कै गाजो/खर खाँदै चरणमा मक्ख भेडाभेडी, वस्तुभाउ । यो दृश्यले मन आफैंमा चङ्गा भएको छ ।

नवरात्रिको पहिलो दिन राखिएको जमरा । हल्का मनतातो पानी बिहान–बेलुका छम्किने । कसको घरमा जमरा कति अग्ला भए भनेर जमरा छोपेको डालो निकाल्दै हेर्न निक्कै रहर लाग्ने । अब मार हान्ने दिन नजिकिँदै गयो । दशैंको रौनक ल्याउन गाइनेले बजाउने सारङ्गीको राग गुञ्जिएपछि दशैंले छपक्कै छुन्छ ।

‘जदौ ! काले गाइने आइपुग्यो ।’ काले गाइनेको आफैँ नाम भनेर घरबेटीलाई जानकारी गराउने उसको पुरानै शैली हो ।

घरको पिँढीमा थचक्क बसेर कालेले सारङ्गी तारहरू ट्याउँ..ट्याउँको आवाज निकाल्दै तार कसेर राग मिलायो । कालेले सारङ्गी रेट्दै कर्खा कहन थाल्यो । आमाको छेउमा बसेर म सुन्न थालेँ । उसले जब कर्खा बाँध्न थाल्यो साँच्चै हो कि के हो मनमा बिरह चल्न थाल्यो । उसको कर्खा एउटा डाँफे चरीको थियो । साइँला दाइले पासोमा पारेर मारेको डाँफेको जीवनकहानी जस्तो लाग्यो । डाँफेको प्वाँख, कल्की जावी (स्थानीय अल्लोबाट बुनेको झोला)मा जतनका साथ राखेका थियौं । कर्खा शुरू भएदेखि त्यही प्वाँख, कल्की हेर्न गएँ, किन डाँफे मारिएछ भनेर मनमा बिरह चल्दै थियो । काले गाइनेको कर्खा थियो–

ढोर जाने देउराली बरै, फूल चढाएर दर्शन गर्‍यो, 

भुरुरु उड्यो डाँफे बरै, बस्यो उत्तर गंगा मुहानमै झर्‍यो ।

भुरुरु उड्यो डाँफे स्यालपाखे सल्हथान बस्यो,

डाँडा हेर्‍यो बरै, मरेकी डाँफेनी सम्झयो ।

रुदैं पूर्व उड्यो भुरुरु डाँफे, बाग्लुङ कालिका दर्शन गर्‍यो,

कालीको तिरैतिर बेनीघाटमा झर्‍यो ।

काली मुहान भेट्न जाँदा बरै गलेश्वरमा ठकुर्नी मैयाँ,

लेटे पुग्दा धान चामल भेटिएन, देखियो घैया ।

भुरुरु उड्यो डाँफे बरै, झर्‍यो कोबाङ थकालीको चार देउता,

चौँरी गाईको सिंग राम्रो थकाल्नीको गाला राम्रो मिले हुने एउटा ।

चिसो लाग्यो के खाऊँ, थकाल्नीले बनाएको भाङ्गोको चट्नी,

चट्नीसँग रक्सी कति मिठो भुसाको सर्कोले दिमागै भेट्नी ।

काम्लो बिच्छ्याएर बुवा खलाकका कुनामा एउटी पाठी समाउनुभएको थियो । उपरखुट्टी लगाएर बसेर मग्न भएर काले गाइनेको कर्खा सुनिरहनुभएको थियो बुवाले । कता–कता बिरहमा डुबेको जस्तो देखें । 

‘बुवा के भयो ?’

‘न करा, केही भा’छैन ।’

‘किन यस्तो बैरागी देखिएको त ?’

‘यता आइज तँ ?’, त्यहीबेला आमाले बोलाउनु भयो ।

‘ला कालेलाई दे । त्यो गाइनीले के खान्छे सोध्नू’, आमाले मलाई अह्राउनुभयो । 

‘अनि बुवालाई पनि सोध्नु के खानुहुन्छ । यो गाइने आउँदा तेरो बुवालाई उनका बुवा/आमाको पुरानो सम्झना छ । यो कालेले पहिले असाध्यै राम्री आइमाई लिएर आएको थियो । तेरो बाजेसँग निक्कै रमाइला गफ गर्थी रे गाइनीले । गाइने एक हप्तासम्म गाउँ डुल्थ्यो । ती गाइनी तेरो बजेको चोली, लुङ्गी खुब राम्रोसँग सियोले सिलाइदिन्थी । पाँच वर्ष बीचमा तेरो बाजे, बजु बित्नुभयो । त्यो गाइनेको बुढीलाई परार सालको साउनमा उता सानीभेरीले बगाएछ । काले पोहोर विरक्त भएर आएको थियो । तेही कुरा सम्झेर तेरो बुवालाई बा–आमा सम्झेर याद आयो होला’, बाजे र काले गाइनेको पुरानो सम्बन्धबारे आमाले कथा सुनाउनुभयो ।

बुकी गोठ जानेभन्दा लाहुर जानेको संख्या अलि बढ्दै गयो । लाहुरेले घर छोड्ने दिन र गोठ लगेर बुकी लेक जाँदाका दिन घरमा जाँड राखेर घैंटोको मुख बुझ्ने चलन थियो । लाहुरे र गोठाला जहिले फर्किन्छन्, त्यही बेला घैंटोको बिर्को खोल्ने । साँढे ५ महिना घैंटोमा छिप्पिएको जाँड निक्कै नसा थियो । त्यही जाँड बुवा र गाइनेलाई दिएँ ।

‘के खाने ? मोही कि पानी ?’, गाइनीलाई सोधें ।

कालेतिर पुलुक्क हेर्दै उनले भनिन्, ‘जाँडै खाने ।’

जौ र उवा मिसिएको जाँडको रसले गाइनीलाई झ्याप्पै छोपेछ । 

आमाले भित्र मकै भुट्दै हुनुहुन्थ्यो । एक्कासि जुरुक्क उठिन् गाइनी दिदी । अधवैंशकी थिइन् । गहुँगोरो अनुहार, ठूलो जिउदालकी ।

‘कर्म मेरो रुखो रैछ पो ? म पनि के कम ?’, एक्कासि गाइनी दिदी कराइन् ठूलै स्वरमा ।

‘डाँफे चरी जस्तो मेरो नौरंगी जोवान । कर्ममा नलेखेपछि मान्छेको चोला यस्तै रहेछ । म पनि त मुसिकोट राजाकी झट्केल्नी भए पनि भाञ्जी हुँ । आज यिनका पछि हिँड्नुपर्ने ! कर्मले मान्छेलाई कहाँ पुर्‍याउँछ, यस्तै रहेछ जिन्दगी’, जाँडको नशामा खुल्दै गइन् । 

उनी आमासँग आफ्ना दुःखका कुरा गर्न लागिन् । यता काले गाइने र बुवाका पुराना गफ हुन लागे ।

‘नौ डाँडा, २७ गहिरा, १८, १२, ८ गाउँ चालिहिँड्ने कहिले के पर्छ–पर्छ । यी ठकुर्नी मैयालाई पनि बेलाबेला बायोगोला चलेर मर्नुहुन्छ’, गाइनले बुवालाई औषधि सोधे ।

‘जा–जा धार्नी डोकोको आसनको बासा लिएर आइज’, बुवाले भन्नुभयो ।

बासा झिकेर बुवालाई दिएँ । 

‘लौ यत्ति हो, आधा तिमीले आधा एक महिनाका लागि मलाई’, बासाबाट झिकेर हँसियाले काटेर काले गाइनेलाई सामा गरिएको लेकको सटुवा (जंगली जडीबुटी) दिनुभयो ।

काले गाइनेले बडो प्यार गर्दा रहेछन् पछिल्ली बुढीलाई । सटुवा पाउँदा साथ खुशी भए । सारङ्गी खाँबोमा झुन्डाएर बोलाए, ‘मैयाँ रानी आउनुस्, तपाईंको ओक्टो भेटियो । अब बायोगोला जाग्दैन् ।’

ठकुरी खानदानकी मैयाँसाप्नी जब काले गाइनेको साथमा लागिन्, उनको खानपिन मिलेको रहेनछ । ‘के पाएऊण् त्यस्तो, जिन्दगीमा मायाबाहेक अरू केही रहेनछ । तर, यसरी चार कोष हिँड्दा त मेरो बायो गोला जागेको जागै छ । पहिलेको घरमा भा चिप्ले किराको सुकुटी, लसुने, सटुवा, मिठो रक्सी खाएर ठीक हुने थिएँ । अहिले भाग्यले पाए पो ?’, एकै सासमा आफ्ना खानदानी कहानी सकिन् ठकुर्नीले । 

‘त्यसैको सामा पाएँ हेर त ?’, गीत र सारङ्गीको धुनले जो कसैको मन बहकाउन सक्ने क्षमता राख्ने कालेले उनका मैयासाप्नीलाई हातको सटुवा देखाएर फकाउँदै देखाए । ‘अर्को गाउँ पुग्नु छ । दुर्गा भगवानीले रक्षा गरुन् । यो गाइनेको आशीर्वाद लाग्छ, हामी गयौं’, ३ पाथी जति सेतो मकै कुम्लो परेर काले गाइनेको जोडी बिदा भए ।

माइली दिदी, साइँली भाउजूहरू रातो माटो र सेतो कमेरो लिएर आइपुगे । बिहानै कमेरो र रातो माटो लिन गएका थिए, भोक बेस्सरी लागेको रहेछ । दिदी र भाउजूले मोही र खाजा खाँदै भोलि बिहानैदेखि कमेरो र रातो माटोले घर लिप्ने सल्लाह गर्दै थिए । 

‘रातो माटोलाई सुक्न दिनुपर्छ, बल्ल रंग बस्छ । कमेरो सुकेन भने सोतो बस्दैन । तिमीहरू घरभित्र खेल्न पाउँदैनौं । हामीले लिप्दै जाने, तिमीहरू लिपेको ठाउँमा दौडिन थाल्यौ भने सबै बिग्रिन्छ’, भाउजूले मलाई चकचक नगर्न भनेर आजै चेतवानी दिइन् ।

तस्वीरहरूः टेकध्वज घर्ती मगर (ढोरपाटन)को वालबाट साभार