सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन थिएन । जति नै टाढा भए पनि पैदल नै हिँड्नुपर्ने हुन्थ्यो । तथापि सानीमाको न्यास्रोले गर्दा त्यसलाई पनि केही झैँ मानेन र घरबाट हिँडेको चौथो दिन घाम अस्ताउने बेला पुगेको थियो ऊ । 

भाइ बुद्धि र विवेक आँगनमा खेल्दै रहेछन् । सानीमा भने भैँसीलाई घाँस कुडो गर्दै थिइन् । बाहिनी कता थिई कुन्नि थाहा पाएन । सानाबा गाईबस्तु लिएर फर्कँदै थिए धुलाम्ये बनेर । हिउँदको महिना तराईको धुलो किन खपिसाध्ये हुन्थ्यो र । शुरूमा त झण्डै नचिनेको उनले आफ्नै सानाबालाई । कृषकलाई कृषि नै प्यारो, जति नै धुलो र हिलो भए पनि । त्यसैमा सुत्छन्, त्यसैमा उठ्छन् । त्यही ओड्छन्, त्यही ओछ्याउँछन् । यसमा उसका सानाबा सानीमा मात्र अपवादमा पर्ने कुरै थिएन ।  

गोपाललाई देख्नेबित्तिकै सानीमाले आश्चर्य मान्दै भनिन्– 
‘ए लौ ! यो त एक्लै आ’को र’च । कुनै साथै नखोज्या ? कसैलाई भन्या’भा हुन्थ्यो नि ! कि भागेर हिँड्या हो ?’
‘खोइ, भन्या भा’ त हुन्थ्यो । किन दुःख दिनु भन्या नि !’ छोटो उत्तर थियो उसको ।   
‘भोक लाग्या होला, पख है एकघान मकै भुट्छु,’ सानीमाले माया पोखिन् । 
‘भो पर्दैन, भातै खाने बेला हुन लाग्या’ होइन र ? किन दुःख गर्नुहुन्छ ।’ 

रात पर्न लागेकोले दुःख दिन चाहेन उसले । एकैछिनमा गाईबस्तु बाँधेर सानाबा पनि थपिन आए ऊ बसेको खाटमा । 
‘ए ऽ यो त मापाको र’ च । त्यति टाडा’ र एक्लै आ’को ?’ सानाबाको पहिलो वाक्य थियो यो ।   
‘ही ही ।’ ङिच्च दाँतमात्र देखायो उसले । 

सानाबा भतिज गफिन लागे, सानीमा खाना पकाउन भन्छातिर छिरिन् । एकैछिनमा खाना तयार भएको खबर आयो । खानामा मकैको ढिँडो र मुसुरोका दाल रहेछ । साथमा थियो गुन्द्रुकको अचार ।  

भान्छा कोठा भने अनौठो लाग्यो उसलाई । गाउँमा चुलो र मझेरी हुन्थे भान्छामा । कर्म चलेकाले चुलोमा खान्थे नचलेकाले मझेरीमा । कर्म नचलेकाले भान्छा छुनुहुँदैन भन्ने मान्यता थियो । उनीहरूले छुन खोजे छुइछुई भन्दै चुलाको डिलमा आगोको कोइला राखिदिन्थे आमाहरू, तर त्यहाँ त्यस्तो थिएन । कर्म चलेका र नचलेका सबैले एउटै हारमा बसेर खान्थे । शुरूमा त कम्ती आश्चर्य लागेको थिएन उसलाई । तथापि मुखले भने केही भनेन । 

खाना खाएर सबै सुते भित्रबाहिर गरी । भोलिपल्ट बिहानै सानाबा कामतिर लागे । उसले भने खाट छाडेन । सानीमाले खाना पाक्यो भनेपछि मात्र उठ्यो र नजिकैको हाते कलबाट पानी तानेर मुख धोयो । त्यतिबेलासम्म सानाबा पनि आइसकेका थिए । सँगै बसेर खाना खाए उनीहरूले ।

तेस्रो दिन सानाबाले घुम्न लाने विचार गरेका थिए, तर बिहानैदेखि चर्को घाम घाम लागेकाले निस्कने आँट गरेन उसले । त्यसैले दिनभर घरै बसी घाम अस्ताउने बेलातिर गैँडा देखाउन लगे सानाबाले । 

उनको घरनजिक सानो नदी थियो । राप्ती नदीको शाखा होला सायद । उनीहरू इतर्नी नदी भन्थे त्यसलाई । नदी तरेर छोटो दूरीको जङ्गल पार गरेपछि राप्तीको किनारमा पुगिन्थ्यो, जहाँ गैँडाहरू साँझपरख पानी खान आउने गर्दा रहेछन् । नजिकै सानो रुखमा चढेर गैँडाको पर्खाइमा बसे उनीहरू । निकैबेर बस्दा पनि एउटै गैँडा नदेखेपछि गोपालले भन्यो–
‘ह्याँ थुपै्र गैँडा हुन्चन् भन्नु’ भा होइन खै त ?’ 

राम्रोसित वाक्य पूरा हुन नपाउँदै सानाबाले हातले चुप लाग्न सङ्केत गर्दै तल हेर्न इसारा गरे । उसले तलतिर आँखा के लागाएको थियो बाफरेबाफ ! एक हुल गैँडा रुखकै फेदमा आएर माथितिर हेर्दैै रहेछन् । त्यसपछि त के चाहियो र । कालोनीलो मात्र भएन सासै जालाजस्तो भयो उसको । जति बढी बिस्तारै सास फेर्न खोज्थ्यो मुटुको धड्कन त्यति नै बढेर आउँथ्यो । एकै छिनमा खोलाकिनार गैँडाले भरिए तर कसैले पनि धर्म छाडेनन् । अन्यथा उनीहरूलाई मात्र होइन उनीहरू बसेकै रुखलाई नै धुलो चटाउने थिए ।  

गैँडाहरू पानी खाएर बाटो लागेपछि उनीहरू घरतिर दौडिए । साससमेत घरमा पुगेर मात्र फेरे होलान् सायद । यस्तैयस्तै अनुभव सँगाली घरफक्र्यो ऊ केही दिन बसेर । फर्कँदा नुन लिएर आउनु भनेकी थिइन् आमाले । त्यसैले बेनीघाट आइपुगेपछि एकपाथी नुन लिएर हिँडेको थियो ऊ । दर्बुङघाट तरेपछि उकालो चडेर मैदी सातदोबाटोहुँदै आउन पनि सकिन्थ्यो, बुढीगण्डकीको किनारैकिनार हिँडेर चैनपुरको उकालो हुँदै जान पनि सकिने अवस्था थियो, तर ऊ थियो अल्छी प्राणी । उकालो भनेपछि मरेतुल्य । त्यसैले बुढीगण्डकीको किनारको बाटो समात्यो उसले । 

जब चैनपुरको उकालो चड्नुपर्ने ठाउँ पुग्यो तब भने ठूलै आपत पर्‍यो उसलाई । यत्तिकैमा एउटा कुलो देख्यो नजिकै कतै । सायद चैनपुरको खोचबाट पानी ल्याउन बनाएका होलान् गाउँलेहरूले । कुलो देख्नासाथ गद्गद् हुँदै त्यसैबाट तेर्सिएको थियो ऊ । निकै पर पुगेपछि गाउँ सकियो तर कुलो भने सकिएको थिएन । निकै पर पुगेपछि अर्को आपत आइलाग्यो । किनकि भीरको बीचमा कुलो भत्केकाले डुड हालेर पानी ल्याइएको रहेछ । 

डुँड लामै थियो त्यसमाथि पुरानो तर ऊ थियो मूर्खको राजा । जे त पर्ला भन्दै डुँडबाटै अघि बढ्ने विचार गर्‍यो । कदाचित डुड भाँचिएमा एकैचोटी सयौँ फिट तल बुढीगण्डकीको किनारमा बजारिन पुग्थ्यो । बीचतिर पुगेपछि रिगाँटा लागेकाले उभिएर हिँड्न सकेन र घुँडाले घिस्रिन लाग्यो । पहिले नुनको झोला साथ्र्यो अनि आफू अगाडि बढ्थ्यो । एवंरीतले घिस्रिएर डुड पार गर्‍यो । धन्य यतिबेला पनि भाग्यले साथ दिएकाले केही भएन । 

डुँडको यात्रा सकेर अगाडि बढ्यो । निकै पर पुगेपछि कुलो त सकियो तर त्यताबाट निस्कने बाटो भने थिएन । कडा पहरो फोडेर कुलो काटिएको रहेछ, जहाँबाट पास हुनु कल्पना बाहिरको कुरा थियो । निकै पर आँखुबेशीको किनार देखिएको त थियो तर त्यहाँसम्म पुग्न ठूला र अग्ला चट्टानबाट ओर्लेर जानुपर्ने हुन्थ्यो । अलिकति तलमाथि पर्नेबित्तिकै अवस्था के हुन्थ्यो विधाता नै जानून् । अब भने ठूलै धर्मसङ्कटमा पर्‍यो ऊ । न फर्कन सक्थ्यो न अघि बढ्न नै । तैपनि ‘मरता क्या नही करता’ भनेजस्तो जसरी पनि ओर्लनै पर्ने अवस्था थियो । त्यसलै जे त पर्ला भन्दै चट्टा नै टेक्ने र समाउने गर्र्दै ओर्लन लाग्यो । 

धन्य यहाँ पनि भाग्यले साथ दिएकाले केही भएन । अन्यथा इहलीला त्यहीँ समाप्त हुने निश्चित प्रायः थियो । दिउसै रात परेको भान हुने अनकन्टार ठाउँमा न देख्ने कोही थिए न खबर दिने नै । घरपरिवार वषौँसम्म बाटो हेरेर बस्थे होलान् र समय पुगेपछि किरियाकर्म गरिदिन्थे होलान् सायद । जे होस् ऊ सकुशल ओल्र्यो र आँखुबेसी हुँदै नेत्रावती तरेर घर लाग्यो । यसरी सानीमा भेट्न गएको गोपाल तीनवटा खड्गो पार गरी घर छाडेको बाह्रौँ दिनको साँझ घर पुग्यो ।  

त्यस दिनदेखि उसले काल नआई मरिन्न र भाग्यभन्दा बढी पाइन्न भन्ने बूढापाकाको कुरामा थप विश्वास गर्न थाल्यो ।