तपाईंले धेरैपटक सुन्नुभएको होला कि फिल्म समाजको ऐना हो । समाजमा जे हुन्छ फिल्ममा त्यस्तै देखाइन्छ । लाखौँ-करोडौं दर्शकलाई सिनेमा हलसम्म तानेर ल्याउने चर्चित बलिउड फिल्ममा समाज र समाजमा भए गरेका घटनाहरू नै देखाइन्छ ?  के उनीहरू जस्तो छन् त्यस्तै देखाइन्छ ?

बीबीसी(हिन्दी)ले पछिल्लो ३० वर्ष (सन् १९९२-२०२२)का लगभग सय सुपरहिट फिल्मको विश्लेषण गरेको छ । कमाइका हिसाबले वर्षका चर्चित तीन फिल्मलाई विश्लेषणमा सामेल गरिएको छ ।

सन् २०११ को जनगणनाको तथ्यांकअनुसार भारतमा धार्मिक अल्पसंख्यकको जनसंख्या लगभग १९.३ प्रतिशत छ । के उनीहरूको आवादीको अनुपातमा फिल्ममा स्थान मिलेको छ ? यदि मिलेको छ भने उनीहरूलाई कसरी देखाइन्छ ?

पछिल्लो ३० वर्षमा अल्पसंख्यक समुदायका १७.३२ प्रतिशत पात्र फिल्ममा नजर आएका छन् । अझै अहम सवाल यो हो कि अल्पसंख्यक, महिला या समिलंगीलाई कस्तो भूमिकामा देखाइयो र कति समय दिइयो ?

भारतमा मुस्लिमको जनसंख्या १४ प्रतिशत छ । जबकी फिल्ममा उनीहरूको उपस्थिति १२.३२ प्रतिशत छ ।

इसाई समुदायको जनसंख्या २.३ प्रतिशत भए पनि उनीहरूको उपस्थिति ३.६९ प्रतिशत छ । यस्तै १.७ प्रतिशत जनसंख्या रहेको सिखलाई ०.७५ प्रतिशत देखाइएको छ ।

यी फिल्मका नायकको कुरा गर्ने हो भने ११४ मध्ये ७ जना मात्र मुस्लिम र तीन सुपरहिट फिल्ममा नायकलाई सिखको रूपमा देखाइएको छ । यी फिल्महरूमा क्रिश्चियन र पारसी पात्रहरू छन् तर तिनीहरूमध्ये कोही पनि नायक छैनन्।

विगत साढे दुई दशकदेखि चलचित्रको समीक्षा गर्दै आएका चलचित्र समीक्षक सैबल चटर्जी भन्छन्, '३० वर्षको करिब १०० सुपरहिट फिल्ममा ८६ महिला पात्रहरूलाई नायकको प्रेम रुचीका रूपमा देखाइएको छ, अर्थात् उनीहरूको काम नायकलाई माया गर्ने, गीत गाउने वा कुनै भावनात्मक दृश्यमा झलक दिने हो। यसमा कुनै शंका छैन कि यस युगमा पनि अपवादहरू थिए र छिटपुट रूपमा महिलाहरूले विभिन्न भूमिकाहरू पाएका थिए। यी सुपरहिट फिल्महरूमा ३० प्रतिशत महिलालाई कुनै न कुनै काम अर्थात् रोजगारीमा देखाइएको छ ।'

यी चलचित्रहरूमा कूल १२० नायिकाहरू अर्थात् मुख्य भूमिकामा रहेकामध्ये मुस्लिम महिला पात्रहरूको संख्या १२, ईसाई महिला पात्रहरूको संख्या ५ र सिख महिला पात्रहरूको संख्या मात्र एक थियो।

बीबीसीको विश्लेषणले ९५ चलचित्रमा समलिङ्गी समुदायका दुई पात्र मात्रै देखा परेको देखाएको छ । चटर्जी अगाडि भन्छन्, 'ब्लकबस्टर फिल्मदेखि अन्य धेरै फिल्महरूमा समलिङ्गी पात्रहरूलाई पर्दामा खिल्ली उडाइन्छ। फिल्म 'दोस्ताना' यसको ठूलो उदाहरण हो, जसमा यौन अल्पसंख्यकहरूको लागि सकारात्मक छवि बनाउनुको सट्टा उनीहरूलाई एक किसिमले मजाक बनाइएको छ।' करण जोहरको फिल्म ‘कल हो ना हो’ मा पनि शाहरुख खान र सैफ अली खानबीचका केही दृष्यमा समलैंगिकताको वरिपरि कमिक दृश्य बनाइएको थियो ।

३०वर्षमा मुस्लिम चरित्र कसरी परिवर्तन भयो?

भारतको सबैभन्दा ठूलो धार्मिक अल्पसंख्यक मुस्लिम समुदायलाई फिल्महरूमा चित्रण गर्ने तरिका स्वतन्त्रतापछि परिवर्तन हुँदै आएको छ । हिन्दी सिनेमामा मुस्लिम पात्रहरूको स्थानबारे ‘रिडिङ द मुस्लिम अन सेल्युलोइडः बलिउड, रिप्रेजेन्टेशन एन्ड पोलिटिक्स’ नामक पुस्तक लेखेका प्रोफेसर डा. रोशिनी सेन गुप्ता भन्छिन्- '४० र ६० को दशकबीचमा मुस्लिम पात्रहरू बलियो भूमिकामा देखिन्थे। जसलाई मुस्लिम समाज भनियो। यसमा मुगल सल्तनतको महिमा देखाउनेदेखि लिएर भारत परिवर्तनको चुनौतीसँग जुधिरहेका समाजका सम्भ्रान्त मुस्लिम परिवारका कथाहरू देखाइएको थियो। यसपछि सन् १९६० देखि १९८० सम्मको २० वर्षमा मुस्लिमहरू सीमान्तकृत भए । उदाहरणका लागि, 'कुली' जसमा अमिताभ बच्चन इकबाल खानको भूमिकामा रेलवे स्टेशनमा सारा संसारको बोझ बोकिरहेको देखिन्छ।'

९० दशकको सुरुमा रोजाजस्तो फिल्म आयो जसमा पहिलोपटक एलियन र हिंस्रक (हिंसक अन्य) आतंकवादीको रूपमा मुस्लिम पात्र देखा परेको थियो । उनलाई विदेशी शक्तिसँग जोडिएको देखाइएको थियो।

विदेशी शक्ति भन्नाले हाम्रो अर्थ पाकिस्तान हो । मुस्लिम पात्रहरूलाई खलनायकको रूपमा प्रस्तुत गर्न थालियो । रोजापछि सन् १९९९ मा आमिर खानको फिल्म ‘सरफरोश’ आएको थियो, जुन सायद पहिलो सुपरहिट फिल्म थियो जसले आतंकवादको पृष्ठभूमिमा पाकिस्तान उल्लेख गरेको थियो।

यसपछि ‘गदर–एक प्रेम कथा’देखि ‘मा तुझे सलाम’जस्ता धेरै फिल्म आए जसमा भारत–पाकिस्तानबीचको दुश्मनीको वरिपरि विभिन्न किसिमले कथा बुनेको थियो ।

हिन्दी चलचित्रको इतिहास र वर्तमान बुझ्ने चलचित्र समीक्षक अजय ब्रह्मतज यो ९० दशकको राजनीतिक उथलपुथलबाट सुरु भएको बताउँछन् । 'यस्तो अवस्था समाजमा जसरी घृणाको राजनीति उभिएको छ, त्यहीँबाट सुरु हुन्छ । रोजा एउटा विशेष फिल्म हो जसमा आतंकवादीले पठानी सूट लगाउँछन् र आतंकवादी पाकिस्तानबाट आएको बताइन्छ । आतंकवादीले पगडी लगाउँछ र आतंकवादीले दाह्री राख्छ। र उनको आँखामा एन्टिमोनी छ। यसपछि पन्डोराको बाकस खुल्यो र संयोगले राजनीति पनि त्यस्तै आयो ।'

यहाँ चाखलाग्दो कुरा के छ भने यो अवधिमा रिलिज भएका अधिकांश चलचित्रमा कुनै न कुनै रूपमा देशभक्तिको भावना जोड्ने प्रयास गरिएको छ । एउटा चलचित्रको एउटा दृश्यमा भारतीय झण्डा देख्न सकिन्छ, अर्को चलचित्रमा विदेशमा बसोबास गर्दै आएका आप्रवासीले देशबाट अलग भएको अनुभूति गरेको देखिन्छ भने अर्को चलचित्रमा खेलकुद खेल्दा बढ्दै गएको देशभक्ति देख्न सकिन्छ ।

पर्दामा देखिने मुस्लिम कहिले र कसरी परिवर्तनभए?

बीबीसीको विश्लेषणमा बीजेपी सरकारको समयमा रिलिज भएका फिल्महरूमा कांग्रेसको सरकारमा रिलिज भएका फिल्मभन्दा अल्पसंख्यक पात्रको संख्या बढी रहेको पत्ता लगाएको छ । यसको प्रमुख कारण बीजेपी सरकारको समयमा देशभक्ति र ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा बनेका फिल्महरूको संख्या बढेको थियो।

तथ्यांक विश्लेषण गर्दा बीबीसीले सन् २००० देखि २००४ सम्म अटल बिहारी वाजपेयी सरकारको समयमा देशभक्तिको विषयवस्तुमा बनेका सात चलचित्र ब्लकबस्टर भएको पत्ता लगाएको छ ।

त्यसैगरी सन् २००५ देखि २००९ सम्म चलेको मनमोहन सिंह सरकारको समयमा देशभक्तिको विषयवस्तुमा बनेका दुई चलचित्र मात्र ब्लकबस्टर भएका थिए । त्यसपछि सन् २०१० देखि २०१४ सम्म देशभक्तिको विषयलाई लिएर बनेका दुईवटा मात्र फिल्म ब्लकबस्टर भए ।

चाखलाग्दो कुरा के छ भने अल्पसंख्यक पात्रहरूको संख्या बढ्दै गए पनि ब्लकबस्टर फिल्महरूमा मुस्लिमहरूको हिंसात्मक र क्रूर छवि सिर्जना गरिएको छ ।

देशभक्ति र ऐतिहासिक द्वन्द्वमा आधारित फिल्महरूमा बेलायती र प्रायः मुस्लिम पात्रहरूलाई शत्रुको रूपमा देखाइने भएकाले यस्तो भइरहेको कतिपयको विश्वास छ । तथ्याङ्कमा अल्पसंख्यक पात्रहरूको संख्या बढ्छ तर तिनीहरू प्रायः नकारात्मक भूमिकामा चित्रित हुन्छन्।

‘लगान’देखि ‘आरआरआर’जस्ता फिल्म छन् जसमा अन्य फिल्मको तुलनामा क्रिश्चियन पात्रको संख्या बढी छ, तर त्यस्ता अधिकांश भूमिका नकारात्मक छन् ।

त्यसैगरी मुस्लिम पात्रको कुरा गर्ने हो भने गदर–एक प्रेम कथा, बाजीराव मस्तानी, सूर्यवंशी र पद्मावत जस्ता फिल्ममा अन्य फिल्मको तुलनामा मुस्लिम पात्र बढी भए पनि अधिकांश पात्र नकारात्मक भूमिकामा छन् ।

मुस्लिम शासकहरूलाई डरलाग्दो र क्रूर देखाइँदै

पछिल्ला केही वर्षयता ऐतिहासिक द्वन्द्वमा बनेका चलचित्रको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । यसको सुरुवात सञ्जय लीला भन्सालीको फिल्म बाजीराव मस्तानीबाट हुन्छ । यसअघि ऐतिहासिक द्वन्द्वमा आधारित फिल्म बनेका थिएनन् भन्ने होइन । शाहरुख खानको फिल्म अशोक सन् २००१ मा रिलिज भएको थियो तर यसले बक्स अफिसमा बाजीराव मस्तानीजस्तो सफलता पाउन सकेन ।

तर बाजीराव मस्तानीको सफलताबाट प्रेरित भएर ऐतिहासिक द्वन्द्वमा एकपछि अर्को धेरै फिल्म बनाइयो । तीमध्ये धेरै फिल्म ब्लकबस्टर भए । तर त्यस्ता धेरै फिल्महरूले मुस्लिम शासकहरूको डरलाग्दो र अत्यन्त क्रूर चित्रणका कारण आलोचनाको सामना गर्नुपरेको थियो।

पद्मावत, तानाजी र पानीपतजस्ता फिल्महरू यस प्रकारको आलोचनाको सबैभन्दा ठूलो शिकार भएका थिए। जसमध्ये पद्मावत र तानाजी आफ्नो रिलिज वर्षको शीर्ष तीन ब्लकबस्टर फिल्ममा परेका छन्।

तिनीहरूको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आलोचना यी फिल्महरूमा अलाउद्दीन खिलजी र अहमद शाह अब्दालीजस्ता ऐतिहासिक मुस्लिम पात्रहरूलाई राक्षसको रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो।

सैबल चटर्जीले फिल्म पद्मावतमा मुख्य पात्र अलाउद्दीन खिलजीलाई देखाइएको तरिकामाथि पनि प्रश्न उठाएका छन्।

श्याम बेनेगलले यस्तो चित्रणको आलोचना गर्दै भने, '२०१८ को फिल्म पद्मावतको पहिलो दृश्यबाट अलाउद्दीन खिल्जी र रतन रावल सिंहलाई देखाइएको तरिकामा विरोधाभास देखिन्छ। खिलजी कालो लुगा लगाएको बर्बर व्यक्तिको रूपमा देखा पर्दछ भने रतन रावल सिंह सेतो लुगा लगाएको एक महान व्यक्तिको रूपमा देखा पर्दछ। रतन रावललाई धेरैजसो दुग्ध प्रकाशमा देखाइएको छ भने खिलजीलाई अन्धकारमा देखाइएको छ।'

खिलजी र रतन रावल सिंह दुवै विवाहित भए पनि अन्य महिलासँग नजिक हुन्छन् । खिलजी अँध्यारो कोरिडोरमा एक महिलासँग फ्लर्ट गरिरहेको देखिन्छ। उही समयमा, रतन रावल सिंह र दीपिका पादुकोणको निकटता धेरै नरम इशाराहरू मार्फत देखाइएको छ।

‘मसान’ जस्ता चर्चित चलचित्रका निर्देशक नीरज घायवान यस प्रकारको छायांकनलाई सचेत प्रयास मान्छन् । उनी भन्छन्, 'श्याम बेनेगल, सैबल चटर्जी र नीरज घायवानले केतर्फ औंल्याइरहेका छन्, त्यो पद्मावतमा मात्र होइन, २०२० को फिल्म ‘तानाजी–द अनसंग हिरो’ मा पनि देखिन्छ। फिल्मको मुख्य पात्र तानाजीलाई सेतो लुगा लगाएर भगवानको पूजा गर्ने पारिवारिक व्यक्तिको रूपमा देखाइएको छ। उही समयमा उदयभान सिंह राठौरलाई खिल्जी शैलीमा कालो लुगा लगाएको देखाइएको छ।

फेरि सैबल चटर्जी भन्छन्, 'यो सबै सोचेर गरिन्छ। फिल्म निर्माताले आफ्नो कस्ट्युम डिजाइनर र सिनेमेटोग्राफरलाई चरित्रलाई यस्तो तरिकाले देखाउन आग्रह गर्छन् कि ऊ एकदमै दुष्ट व्यक्ति हो। 'द कश्मीर फाइल्स' र 'द केरला स्टोरी' जस्ता फिल्महरूमा यो सबै धेरै बालिश ढंगले देखाइएको छ, तर जसलाई हामी स्टाइलिस्ट फिल्ममेकर भन्छौँ उनीहरूले पनि यस्ता कुरा गर्छन् ।'

के यो सबै यतिमै सीमित छ ? बीबीसीको विश्लेषणमा समावेश गरिएका धेरै फिल्महरूमा ऐतिहासिक हिन्दू र मुस्लिम पात्रहरूलाई अनैतिक मुस्लिम राजा र नैतिक हिन्दू राजाको दुई फ्रेममा विभाजन गरिएको छ । तानाजी यस्ता चलचित्रको उत्कृष्ट उदाहरण हुन् ।

दोहोरो भूमिकामा मुस्लिम

विश्लेषणले धेरै फिल्महरूको कथा आतंकवादको वरिपरि आधारित रहेको देखिन्छ । यसमा भारतीय मुस्लिमहरूलाई राम्रो र नराम्रो दुवैमा विभाजन गरिएको छ। यो कुरा सन् २०२१ मा रिलिज भएको फिल्म ‘सूर्यवंशी’ मा देखिएको छ ।

फिल्ममा पूर्व प्रहरीलाई दाह्री नभएको असल मुस्लिम देखाउने प्रयास गरिएको छ । यी पात्रका छोरा पनि प्रहरीमा छन् र यो व्यक्तिले अवकाशपछि पनि प्रहरीलाई सहयोग गर्छन् । योसँगै लामो दाह्री र टोपी लगाएका व्यक्तिलाई नराम्रो मुस्लिम देखाउने प्रयास गरिएको छ । यो पात्रको लामो दाह्री छ तर जुँगा छैन र निधारमा कालो दाग छ जुन प्रार्थनाबाट बनेको छ।

यसअघि मिशन कश्मीर, हिरो द लभ स्टोरी अफ ए स्पाई र राजी जस्ता ब्लकबस्टर फिल्ममा राम्रो र नराम्रो मुस्लिमको फ्रेम देखिएका छन् ।

समाजमा विशेष समुदायविरुद्ध रहेका पूर्वाग्रहलाई दुरुपयोग गर्ने प्रयास चलचित्रमा भइरहेको छ ? श्याम बेनेगल भन्छन्: ‘फिल्म निकै शक्तिशाली माध्यम हो । यस्तो अवस्थामा तपाईले धेरै होसियार हुनुपर्दछ किनभने तपाईले आफ्नो फिल्ममार्फत् समाजको लागि हानिकारक हुनसक्ने सन्देश दिन सक्नुहुन्छ । हाम्रो समाज विविधताले भरिपूर्ण छ । यस्तो अवस्थामा, जब तपाईं मानिसहरूसँग व्यवहार गर्नुहुन्छ, तपाईंले तिनीहरूसँग सामान्य व्यवहार गर्नुपर्छ । कुनै किसिमको पूर्वाग्रह राख्नु हुँदैन ।'

तर, फिल्म निर्माताहरू आफ्नो जिम्मेवारीबाट पन्छिन सक्छन् कि भन्ने प्रश्न उठ्छ । श्याम बेनेगल भन्छन्, ‘यदि तपाई आमसञ्चारमा काम गर्दै हुनुहुन्छ । देश र विश्वमा पुग्ने काम गर्दै हुनुहुन्छ भने धेरै होसियार हुनुपर्छ । आफ्नो पूर्वाग्रहको बारेमा होसियार हुनुपर्छ। र तपाईंले आफ्नो पूर्वाग्रहहरू व्यवहारमा राख्दै हुनुहुन्छ कि ? भनेर तपाईंले आफैंमा नजर राख्नु पर्छ।'

तर के यो सबै परिवर्तनशील राजनीति र दक्षिणपन्थी भनिने मोदी सरकारको युगसँगै सुरु भएको हो? यय प्रश्नको सीधा जवाफ हो- होइन।

लामो समयदेखि, बलिउड आफ्नो फिल्मको सफलताको लागि सूत्रहरूको टुलकिटमा भर पर्दै आएको छ। देशभक्ति र राष्ट्रवाद पनि यो टुलकिटको हिस्सा हो।

चटर्जी भन्छन्- 'यदि हामीले हिन्दी फिल्महरूमा धार्मिक अल्पसंख्यक पात्रहरू विशेष गरी मुस्लिमहरूको बारेमा कुरा गर्ने हो भने मुस्लिम चरित्र प्रहरी चौकीमा सामान्य हवल्दार वा इन्स्पेक्टरको रूपमा देखिनेछ र उसले आफ्नो देशभक्ति प्रमाणित गर्न अरूभन्दा कडा परिश्रम गर्नुपर्नेछ। मुस्लिम इन्स्पेक्टरले अन्तत: मरेर आफ्नो देशभक्ति प्रमाणित गर्नुपर्छ। ३०-४० वर्षअघि पनि सिङ्गो पारसी समुदायलाई लिएर ‘खट्टा–मीठा’ जस्ता फिल्म बनेको देख्यौं, जुली बनिन् जसमा क्रिश्चियन पात्रहरू देखिन्थे । र मुस्लिम सामाजिक विधाका उत्कृष्ट चलचित्रहरू देखिएका थिए, उदाहरणका लागि, 'मेरे हुजूर', 'मेरे मेहबूब', 'पाकीजाह', 'उमराव जान' र 'निकाह'। त्यतिबेला यी चलचित्रलाई छुट्टाछुट्टै नभई मूलधारका मानिन्थ्यो, आजकल कथा एकातिर झुकेको थाहा भएकाले अहिले चर्चा भइरहेको छ । र यसका लागि विगत नौ वर्ष मात्र जिम्मेवार छैन। यो पहिलेदेखि नै भइरहेको छ।'

तर, चलचित्र निर्देशक अविनाश दास ९० को दशकको सुरु र अन्त्यमा रिलिज भएका चलचित्रले त्यसबेलाको समाज र राजनीतिमा आएको परिवर्तनको प्रतिबिम्ब रहेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘रोजा आएपछि छिमेकीसँग आरोप–प्रत्यारोपको सिलसिला सुरु भएको थियो । कश्मीरको मुद्दा चर्किएको थियो। र जब फिल्म गदर आयो, भारतमा हिन्दू-पाकिस्तान र हिन्दू-मुस्लिम मुद्दाहरूमा क्यास गर्ने सरकार थियो।'

किन बन्छन् यस्ता फिल्म ?

यस प्रश्नको कुनै पनि सही र सटिक जवाफ छैन। प्रश्नको एउटा जवाफ हो, यस्ता चलचित्र कमाइका हिसाबले नाफामा छन् । बलिउडमा जे बिक्छ त्यो बढी बनाइन्छ।

चलचित्र पत्रकार लता झाले आफ्नो पुस्तक ‘बलिउड– बक्स अफिस एन्ड बियोन्ड’ मा यसबारे विस्तृत रूपमा वर्णन गरेकी छन् । लता झा लेख्छिन्, '२०१४ र २०१९ को बीचमा ३७ बलिउड फिल्मको मुख्य विषय राष्ट्रभक्ति र राष्ट्रवाद थियो । जसमध्ये २४ चलचित्रले निर्मातालाई नाफा कमाएका छन् । यी फिल्महरूमा २०१६ को उरी आक्रमणमा आधारित 'उरी - द सर्जिकल स्ट्राइक' र सलमान खानको 'बजरंगी भाइजान' जस्ता मेगा फिल्महरू समावेश छन् । जसले क्रमशः २०० करोड र १९० करोड रुपैयाँभन्दा बढी कमाए। यी फिल्ममा अक्षय कुमारले अधिकांश नायकको भूमिका निर्वाह गरेका छन् । यसपछि सलमान खान र जोन अब्राहमले चार–चार फिल्ममा नायकको भूमिका निर्वाह गरेका छन् ।'

तर, यसका लागि फिल्म निर्देशक र निर्माता एक्लै जिम्मेवार हुन नसक्ने अविनाश दासको तर्क छ । उनी भन्छन्, 'फिल्म निर्देशकहरूको एक वर्गको लागि फिल्म बनाउने क्षमता नै मुख्य कारण हो। जहाँ दोस्रो वर्गका फिल्म निर्देशकका लागि सही कुरा भन्नु नै चलचित्र निर्माणको मुख्य कारण हो । तर अहिले दोस्रो वर्गका फिल्म निर्देशकको संख्या निकै कम भएको छ । उनका फिल्महरू ब्लकबस्टर पनि हुन सकेका छैनन् । वा ठूला स्टारहरू उनीहरूसँग उभिन सक्षम छैनन्। जसको साथमा स्टारहरू उभिएका छन्, उनीहरूले यस्तो सामाजिक–राजनीतिक सिनेमा बनाउँदैनन् । यसको एउटा कारण ठूला स्टारहरू पनि राजनीतिक विषयबाट टाढा रहन चाहन्छन् । यस्तो अवस्थामा फिल्मकर्मीहरूले विवादबाट दूरी कायम राख्दै बीचको बाटो अपनाउन खोज्छन् ।'

के दर्शकले यस्तै चलचित्र खोज्छन् ?

सन् २०१९ मा रिलिज भएको उरी–द सर्जिकल स्ट्राइक केही विशेष संवादका कारण निकै प्रशंसा भएको थियो ।

बीबीसीले युट्युबमा रिलिज भएको फिल्मको ट्रेलरको तथ्यांक अध्ययन गर्दा दर्शकले युट्युबमा पनि यी संवाद पटक–पटक सुनेको पाइयो । ट्रेलरमा, विक्की कौशलको क्यारेक्टर मेजर विहान सिंह शेरगिलले सर्जिकल स्ट्राइक गर्नुअघि आफ्ना सैनिकहरूलाई भन्छन्- रगतको बदला रगतले लिने बेला आएको छ । भारतीय सेनाले यो युद्ध सुरु गरेको होइन तर हामी यसलाई रक्तपातपूर्ण रूपमा अन्त्य गर्नेछौं । उनीहरू कश्मीर चाहन्छन् र हामी उनीहरूको टाउको चाहन्छौं।' यो ट्रेलर युट्युबमा २.९ करोड पटक हेरिएको छ । भारतीय सेनाको विशेष बल मात्र होइन, संसारको कुनै पनि विशेष बलले यस्तो मिसनमा भावनात्मक सैनिकहरूलाई संलग्न गराउनबाट जोगाउँछ। किनभने मिशनको क्रममा एक सैनिकले भावनात्मक भएर आफ्नो र आफ्ना साथीहरूको जीवन जोखिममा पार्न सक्छ। 

के यो चिन्ताजनक हो ? आशिष नन्दी र श्याम बेनेगलले यसलाई धेरै गम्भीरतापूर्वक नलिने कुरामा जोड दिइरहेका छन् । श्याम बेनेगल भन्छन्, 'एक समय थियो जब सिख समुदाय वरिपरि मजाक बनाइयो। तर विस्तारै कम हुन थाले। ठट्टामा कमी आएपछि सिख समुदाय आर्थिक रूपमा बलियो भएको छ । यस्तो अवस्थामा आर्थिक अवस्था बलियो हुँदै जाँदा उसले आफ्नो अडानलाई बलियो रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ र देखाउने तरिकामा सुधार आउँछ ।'

यस्तै अगाडि उनी भन्छन्, ' मेरो व्यक्तिगत विश्वास छ कि यी कुराहरूमा चिन्ता लिनु हुँदैन । किनकी पूर्वाग्रह रहिरहने छ र मान्छेहरू आफ्नो अनुसार चलिरहनेछन् । चलचित्र निर्माताहरूले यी पूर्वाग्रहहरूको फाइदा उठाउन र पैसा कमाउन सक्छन्। तर जबसम्म यी कुराहरूले समाजको संरचनामा आमूल परिवर्तन ल्याउन सक्दैनन्। यदि कुनै कुराले सामाजिक शान्तिमा बाधा पुर्‍याउँदैन भने मानिसहरूले किन चिन्ता गर्ने?'
आशिष नन्दी पनि यो कुनै समयको चलन रहेको बताउँछन् । सायद समाजको चलन परिवर्तनसँगै सिनेमाको दृष्टिकोण र शैली पनि परिवर्तन हुने उनको विश्वास छ ।​

बीबीसी हिन्दीमा अनन्त प्रकाश र दिनेश उप्रेतीले तयार पारेको रिपोर्टको नेपाली भावानुवाद ।