नेपाली राजनीतिमा झापा विद्रोहको विशेष स्थान छ । प्रजातन्त्र हुँदै गणतन्त्रको जग समेत यसैमा टिकेको कुरा नेताहरूकै मुखबाटै सुन्न पाइन्छ । यसको अर्थ हो अहिले पनि उत्तिकै चर्चित र सान्दर्भिक छ त्यसको विशेषता । जबकि आधा शताब्दी पार गरिसकेको छ उसले । तथापि पंक्तिकार भने अहिलेसम्म पनि अनभिज्ञ नै थियो भन्दा हुन्छ कुरोको चुरोमा ।

यसको अर्थ नामै नसुनेको भन्ने चाहिँ होइन । कुरा त जनमत संग्रहताकादेखि नै सुनेको हो । तथापि कहाँबाट शुरू भई कहाँ अन्त्य भएको थियो ? कसले शुरू गरेका थिए भन्ने कुरा भने पूर्णतः ज्ञात थिएन । यसो हुनुको पछाडि उसको राजनीतिप्रति चासो नहुनु हुन सक्छ । हुन सक्छ केही हदसम्म आफ्नै कमजोरी पनि । पंक्तिकार जस्तै अरू पनि हुन सक्छन् । त्यसमा पनि नयाँ पुस्ता त झनै बढी हुन सक्छन् ।

हालै वरिष्ठ साहित्यकार नरेन्द्रराज प्रसाईंको सौजन्यमा झापा विद्रोहका एउटा नायक शिवप्रसाद शिवाकोटी नामक पुस्तक पढ्ने अवसर जुर्‍यो, जसले तत्सम्बन्धी चासो र जिज्ञासा पनि पूरा गरिदियो ।

प्रस्तुत पुस्तक शिवप्रसाद शिवाकोटीको जीवनी कृति हो, जसका लेखक उनै नरेन्द्रराज प्रसाईं हुन् भने प्रकाशक नइ प्रकाशन । ५ जना नेपालीले प्राणाहुति दिएको झापा विद्रोहको जगमा टेकेर धेरै नेता बने । तीमध्ये कति सांसद बने, कति मन्त्री, केही उपप्रधानमन्त्री बने, एकाध प्रधानमन्त्री तर सोही विद्रोहका योजनाकारको जीवन भने गुमनाममै बित्यो । किनकि उसले स्वदेशमा प्राण त्याग गर्ने अवसरसम्म नपाएर विदेश भासिनुपर्‍यो ।

कुरा सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ तर यथार्थ त्यही हो । धन्य साहित्यकार प्रसाईंको आँखा परेछ र मात्रै धेरथोर जानकारी मिल्यो । अन्यथा नेपाली पाठक सदा अज्ञात नै रहने थिए भने एउटा नेपाली सपुतको संघर्ष इतिहासको गर्तमा विलीन हुन पुग्ने थियो ।

षडानन्द शिवाकोटी र कमला शिवाकोटीका छोरा शिवप्रसाद शिवाकोटीको जन्म १९९० भदौ २७ गते आठराई इवामा भएको थियो भने मृत्यु २०५३ चैत ९ गते भारतको आसाममा । आफ्नो ६३ वर्षे जीवनको अधिकांश समय राजनीतिमा बिताएका शिवाकोटीको भर्‍याङ चढेर सत्ताको शिखर चढ्ने धेरै भए । हुनसक्छ कतिले सम्पत्तिको शिखर पनि चढे होलान् तर उनले भने स्वदेशमा बासको अवसर समेत पाएनन् र मुगलानमा पुगेर मृत्युवरण गर्नुपर्‍यो ।

अरूले त बिर्से–बिर्से, जो–जसले उनको लौरो टेकेर राजनीतिको वैतरणी तरे, उनीहरूले नै बिर्सिनुलाई चाहिँ खोलो तर्‍यो लौरो बिस्र्यो बाहेक केही होइन । लेखक प्रसाईंले उनीबारे यी र अन्य यस्तै तमाम नखुलेका पाटालाई खोतल्ने काम गरेका छन् यस कृतिमा । 

जीवनी कृतिमा भूमिका र लेखकीय मन्तव्यबाहेक १५ प्रकरण छन्, जसमा शिवप्रसाद शिवाकोटीको पूवीभूमिदेखि उनको स्वदेश प्रवेशपछिको पीडासम्म शीर्षकका आलेखहरू पर्छन् । प्रा. राजेन्द्र सुवेदीको भूमिकाले कृतिलाई सिँगारेको छ भने लेखकीय मन्तव्यले कृतिमा नसमेटिएका वा समेट्न नभ्याइएका विषयलाई प्रस्ट्याउने काम गरेको छ ।

यस कृतिले शिवप्रसाद शिवाकोटीलाई चिनाएको मात्र छैन, उनको राजनीतिक चेत र समाजसेवी व्यक्तित्वलाई प्रस्ट्याएको पनि छ । उनले राजनीति पेशा नभई सेवा हो भन्नेबारे दिएका सन्देशबाट हालका नेताहरूले सिक्नुपर्ने पाठ धेरै छन् । हेरौं उनकै समकालीन नेताहरूले देखाएका उनको राजनीतिक र समाजसेवी व्यक्तित्वका केही झलक ।

पुस्तकको एक ठाउँमा लेखकले झापा विद्रोहका सशक्त योद्धा जयप्रसायद यूकेको भनाइ उदृत गर्दै भनेका छन्, ‘शिवप्रसादले गाडेको राष्ट्रिय झण्डाको ओतमा बसेर नेपालीले भारतले थुत्न सक्ने नेपालको भूभाग जोगाएका थिए ।’ (पृष्ठ ५६)

अर्को एक प्रसङ्गमा आफ्नै आमा भागिरथा प्रसाईंको भनाइ उदृत गर्दै लेखक बोलेका छन्, ‘उसले कसैलाई पनि अन्याय गरेन, अन्यायविरुद्ध भने प्रशस्तै बोल्यो । कसैलाई अन्याय पर्‍यो भने जुलुस उठाइहाल्थ्यो । झापामा शिवप्रसाद शिवाकोटी भनेपछि शोषकहरूको सातो जान्थ्यो । नेपालमा बहुदल आएपछि मैनालीहरू पनि मन्त्री भए तर सबैले गुरु मानेको शिवप्रसादले पछिसम्म पनि नेपाल पस्न पाएको थिएन । त्यस्तो महान् मान्छे कुनै पद नपाई मर्‍यो ।’ (पृष्ठ ६४)

अर्को एक प्रकरणमा लेखक बोलेका छन्, ‘शिव दाइले चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिको समर्थन गरेर अघि बढेको सन्दर्भ कम्युनिस्टहरूका लागि प्रेरक थियो । त्यसैले पछि, पछि र पछिसम्म पनि मोहनचन्द्र अधिकारीले शिव दाइलाई झापा विद्रोहका कमाण्डर भनिरहे । कम्युनिस्टको चरण छुट्याउनुपर्दा रामनाथ दाइ सैद्धान्तिक कम्युनिस्ट थिए, यूके दाइ बौद्धिक कम्युनिस्ट र शिव दाइ व्यावहारिक कम्युनिस्ट थिए । शिव दाइको नीति नै बुर्जुवालाई छप्काउनुपर्छ भन्ने थियो । उनकै नीतिको अडानबाट नै झापा विद्रोहको आरम्भ भएको थियो ।’ (पृष्ठ ७०)

अर्को एक प्रकरणमा लेखकले भनेका छन्, ‘शिव दाइका घरमा रामनाथ, राधाकृष्ण, चन्द्रप्रकाश, मोहनचन्द्र, यूके, नेत्र घिमिरे, नारद भारद्वाज आदि विद्रोहीको उपस्थिति देखिन्थ्यो । त्यसबेलाको त्यो रौनकबारे शिव दाइका पुराना सहकर्मी राधाकृष्ण दाइले सधैं भनिरहे, ‘शिवप्रसाद शिवाकोटीको घरमा हाम्रो अड्डा थियो । झापामा किसानका लागि उभिने एक मात्र नेता कोही थिए भने ती शिवप्रसाद नै थिए । उनी झापा विद्रोहका नायक नै थिए ।’

त्यसैगरी चन्द्रप्रकाश मैनालीले पनि भनेका थिए, ‘शिव दाइ भन्नु झापा विद्रोहका जगढुंगा थिए । सालबारी भन्नु किसान आन्दोलनको प्रमुख केन्द्र थियो ।’ (पृष्ठ ७१)

सालबारीको गोरुकाण्डबाट शुरू भएको झापा विद्रोहको परिकल्पनाकार र नायक शिवप्रसाद शिवाकोटी थिए भने मोहनचन्द्र अधिकारी योजनाकार रहेका थिए । ५ जनालाई शहीद र १ जनालाई प्रधानमन्त्री बनाएको झापा विद्रोहले उग्ररूप लिन थालेपछि नायक तथा परिकल्पनाकार शिवप्रसाद शिवाकोटी स्वदेशमा बस्न सकेनन् र सिमापार गएर बस्न थाले तर उनको शरीर सिमापारी रहे पनि मन भने यतैको विद्रोहमा थियो । थियो र त रातिराति यतै आएर विद्रोहलाई ऊर्जा दिने काम गरिरहे । यस्तैयस्तै शिवप्रसादको संघर्ष गाथा पढ्ने अवसर पाउँछन् पाठकले पुस्तकमा ।

यसको अर्थ यो होइन कि झापा विद्रोहको राप र तापले कतिपय निर्दोषलाई पनि नपोलेको होइन, यसबारे उनको चित्त दुखाइ पछिसम्म पनि रहेको कुरा पनि लेखकले कतै उल्लेख गरेका छन् । यसबाट शिवप्रसादमा राजनेतामा हुनुपर्ने गुण समेत भरपूर रहेको प्रस्टै बोध गर्न सकिन्छ । विद्रोह भनौं या क्रान्ति एक किसिमले आगो हो । आगो भनेको आगो हो । उसलाई सल्कन मात्र बेर लाग्छ, सल्केपछि न कसले किन सल्काएको भनेर हेर्छ, न यो र ऊ भनेर विभेद गर्छ । मात्र के हो भने राजनेताले यहाँ चाहिँ नहुनुपर्ने काम भएकै हो भन्छ, भन्न सक्छ । शिवप्रसाद यस्तैमा पर्छन् । उनले त्यही भने वा गरे, जुन उनको वशमा थियो । जसको जीवन आफैं ओझेलमा परेर बितेको छ, उसले यसभन्दा बढी नै गर्न सक्छ र !

अन्त्यमा भूमिका लेखक प्रा. राजेन्द्र सुवेदीको भनाइ सापटी लिँदै यति भन्न चाहें – अनेक किसिमका उपाधिधारीले पनि उपेक्षा नै गरेको तर चिन्न नसकेको हीराको बिम्ब बनेका शिवाकोटीको जीवनलाई सबैका निम्ति गाह्य नै बनाएका छन् । नेपालका कम्युनिस्ट निम्ति चाहिँ दीक्षा लिनैपर्ने मन्त्र बनेको यस कृतिका निम्ति सिद्धहस्त जीवनीकार नरेन्द्रराज प्रसाईं बधाईका पात्र बनेका छन् ।