दशैं नेपाली समाजको पोयो हो । दशैंलाई धार्मिक, आर्थिक र अरू धेरै आयामबाट हेरिए पनि यसको सामाजिक–सांस्कृतिक आयाम चाहिँ फराकिलो छ । सामाजिक सहभाव, सम्बन्ध सौहार्द्धताका कारण दशैं नेपालीको जीवनसंस्कृति बनेको छ ।

दशैंले मानिसहरूलाई पुनर्मिलनको अवसर दिन्छ । भूगोलबीचको पुनर्मिलन, भावनाको पुनर्मिलन, अनुभूतिको साटफेरले दशैंलाई चाडबाडभन्दा माथिल्लो सामाजिक पर्वको हैसियत दिन्छ । समाजका सबै आयामलाई एकसाथ एकैठाउँमा ल्याउने भएकोले दशैंं महासामाजिक पर्व हो । 

कर्मका खातिर घर परिवार र आफ्नो समाजबाट पर रहेकालाई दशैंले जोड्दै ल्याएकोछ । वृत्तिमा बाँडिएर देश परदेशमा रहेकालाई उन्दै ल्याएको छ । पसिना र परिश्रममा रहेकालाई मालामा उनेको छ । वर्षको पर्वका रूपमा दशैंले एकपटक सबैलाई जोड्छ । टीका, पूजा, रमाइलो त फगत प्रतीक हो । वास्तविकता चाहिँ सम्मिलन हो, सौहाद्र्रता हो । दशैं आएर त परिवार सँगै रहेर सम्बन्ध र ममत्वलाई ताजा बनाउँछन् ।

त्यसैले यो विशुद्ध सामाजिक सम्मिलन हो । जहाँ बूढीआमा सन्तानलाई वरिपरि राखेर सिर्जना संस्कृतिलाई ताजा बनाउँछिन्, बुवा–दाजुहरू कर्तव्यले अभिभावकत्व देखाउँछन् । परिपक्व भैसकेका सन्तानहरू आमाबुवाका वलयमा बालवयमा फर्किन्छन् र निश्छलताको आस्वाद गर्छन् । स–साना नानाबानाहरू आफैँलाई भुलेर बालशुलभ रमिता गर्छन् । साथीसंगातिहरू आ–आफ्नै ल्फ्यासब्याकमा हराउँछन् । त्यसैले दशैं आफैंलाई भुल्ने महान पर्व हो । 

अघिपछि सम्पन्नता–सम्पत्तिको महत्त्व होला, तर दशैं सबैको समान अनुभूतिमा आउँछ । लिङ्गे पिङ, चङ्गा, रोेटेपिङ, घरघरमा जमराले सम्पन्नता होइन, संस्कार देखाउँछ । पर्वको स्तर हुने भए सम्पन्नहरूमात्र दशैंमा रमाउँथे । नभएकाहरू पनि मन, माया र हार्दिकतामा सपाट दशैं मनाउँछन् । 

दशैंले भूगोल र भावनालाई जोड्दै आएको छ । इलाम–डोटी, बर्दिया–काभ्रेपलाञ्चोकहरू दशैंमा एकै स्थानमा जोडिन पुग्छन् । कर्मले जन्मभूमि छाडेकाहरू दशैंमा केही दिन भएपनि जोडिन आइपुुग्छन् । आङभरि ट्याङ्काको भारी बोकेर मुग्लानबाट दशैं आउँछ । पिठ्यूँको ढाकरले दशैं ल्याउँछ । आउन नपाउनेहरू सम्झना र कमाइको दशैं पठाइदिन्छन् । 

हिजो सामाजिक सञ्जाल र सम्बन्धका दूरविधिहरू कहाँ थिए र ? कर्मक्षेत्रबाट जन्मक्षेत्रमा पुुगेर मानिसहरू आफू जन्मेहुर्केको प्रकृतिसंग साक्षात्कार गर्थे । पिङ र पौडीमा रमिन्थे, रोदी र काकालिङ्गमा हराउँथे, शरदका पारिलो परिवशेमा रैथाने भाकामा नाच्थे, गाउँथे, लडिबुडी गर्थे । न भोकको पर्वाह न थकान नै । प्रकृतिले पनि ग्वाल्र्वाम्मै अँगाल्थ्यो । सामाजिक समावेशिता र भौगोलिक सम्मिलनले पनि अनौठो प्रक्रिया लिन्थ्यो । प्रक्रिया अहिले पनि छ तर त्यो पातलिँदै छ, यान्त्रीकृत हुँदैछ । घरआँगनको आफ्नोपनलाई रेष्टुरा र वारले विस्थापन गर्दैछ । पिङ र मालाश्री ग्याजेटबाट खोसिँदैछन्, चङ्गा त चेट भैसक्यो । तैपनि दशैं बाँकी छ । पुस्तापुस्तमामा परिस्कारका नाममा आफूलाई बदल्दै दशैं वर्षमा एकवार फेरि आइनैरहन्छ । 

दशैंले हामीलाई भुल्न सिकाउँछ, सम्झिन सिकाउँछ । स्वार्थमा साँघुरिन, ईष्र्यामा चाउरिन र लालसामा भौँतारिन बिर्साउँछ । दुःख र विद्वेसबाट केही दिन भएपनि पर लगेर आफू सम्झिन, विस्तारिन सिकाउँछ । त्यसैले दशैं पर्वमात्र होइन, परिस्कार पनि हो मानव समाजको । परिस्कारका नाममा पर्वको मौलिकता हराउँदा नयाँ रिति गाँसिँदै आएको छ । 

दशैं त गाउँघरकै मज्जा १ पहाडको घैयाको चिउरा कुट्ने पुस्तौंदेखिको परम्परा । चिउरा पनि चिउरेले कुट्न पर्ने, दर्जीले नयाँ कपडा सिउनुु पर्ने । सुचिकारले कपडा कहाँ सिलाउँथे र ? मिलको चिउरा कस्ले खान्थे र ? दशैं आउन लागेको जनाउ बारीका डिलमा बास्ने झ्याउँकिरीले दिन्थ्यो । झ्याउँकिरीले प्रत्येक वर्ष घामको झुल्कोसँगै झ्याइझ्याइ गरेर दशैं डाक्दै आएको छ । दशैं आइपुुग्ने दिनतिर त झ्याउँकिरी पनि बास्न छोड्थ्यो । उसलाई थाहा थियो कि अब दशैं आइसक्यो । 

दशैं आएको संकेत रोशी खोलाले पनि दिन्थ्यो । बडे गडगडाहटमा उर्लिने रोशीखोला सँग्लिएर सानो हुन्थ्यो । खोलाका किनारामा पूर्व ३ नं. देखि शहरका लागि ल्याइएका मलौटा, खसीबोकाको बास हुन्थ्यो । शहरको मासु यिनै व्यापारीले थेग्थे । 

कमेरो माटोले सेतै घर सिगार्ने चलन । घरका भित्ताहरूमा सोतो कमेरो, तलतिर रातोमाटो र दुुई रंग जोड्ने पँदेलो (पहेँलो माटो) को रेखी । बेहुली झैँ सिंगारिएका घरहरूले गाउँनै धिपिक्क बलेझैँ चहकमा हुन्थ्यो । 

दशैंको स्वागत खेतमा झुलेका धानका बालाले पनि गर्थे । खेतका गरादेखि अलिपरसम्म धान पसाएको मीठो भाते बास्नाले वातावरण मगमगाउँथ्यो । 

दशैं पहाडबाट शहर पस्ने मात्र होइन, शहरबाट गाउँतिर हानिएर आउँथ्यो । पिठ्यूभरिको ढाकर र हातमा टोक्मा लिएका भरियाहरू रोशीखोला किनार, काकालिङ हुँदै पूर्व रामेछाप, ओखलढुङ्गा, खोटाङ हुँदै भोजपूरतिर लाग्थे । अहिले दशैं पिठ्यूूँ चढेर गाउँपस्दैन, मलौटा बनेर शहर पस्दैन । चिउरे, तेलपेल्ने, कपडा सिउने परम्परा पनि बदलिएको छ । तर ऐनकेन दशैं सामाजिक मेला धान्दैछ । 

राजनीतिवालाहरू दशैंलाई पनि पार्टीको व्यानरमा शुुभकामना (?) भनिरहेका छन् । हरे चाडबाड पनि भोट र भित्ताबाट अछुतो रहेन । गाउँ टोलका मानिसहरू पनि कति संयमित ? दशैंमाथि भोट मिसिँदा पनि गाउँलेहरू थपडी मारिरहेका छन् । के यो दशैंमाथि राजनीतिले गरेको उपहास कि दशैं नै अतिक्रमित हुँदै गएको पीडा ? 

दशैंका रितिथिति पनि बेग्लै थिए । आमाले पकाउनुपर्ने, घरमूलीले पूजा गर्नुपर्ने, सबैजना वरिपरि बसेर खानुपर्ने । दैनिक दुुर्गाशप्तसती पाठ गरेर जमरा पूजा गर्नुपर्ने । पूजाका आफ्नै विधि थिए । महानवमीमा त न्यास नसकी प्रसाद पनि खान नपाइने । दशैं भनेको खाने मात्र होइन, व्रत बस्ने दिन पनि थियो । 

शहर बजारमा, कर्म क्षेत्रमा सकी–नसकी खाना त सबैले खाएकै थिए । तर यही दशैंमा अस्थिपञ्जर बनिसकेकी बूढीआमाले आफ्ना सन्तानलाई ममत्व र भावनाको खाना खुवाउँछिन् । दशैंं बुढीआमाको माया मिसाएको खाना बनेर आउने गर्छ । खाना मीठो मसलाले होइन, ममत्वले हुने हो, मेहेनतले होइन, भावनाले हुने हो । बुढीआमाले सकिनसकी खुशी भावमा आफ्ना सन्तानलाई हृदयले नै खुवाएपछि दशैं साँच्चै मोहक बन्छ । खुवाउन उनीसँग धेरैथोक छैन पनि, तर सधैँ नपाइने माया र ममत्व भने आमासँगै छ, दशैंसँगै छ, त्यो गाउँमा नै छ । र, प्रत्येक दशैंमा आमा सन्तानलाई यसरी नै मायाले खुवाउने सौभाग्यको चाहना राख्छिन् ।

आमाको अन्तिम दशैं रहेछ, सम्झिँदा अहिले पनि मन करेन्ट लागेजस्तो हुन्छ । गगल्चिँदै आमाले भन्नुभएको थियो, बाबु हो, साना छोराछोरी त आयौ, बढेकाहरू आएनन्, आगौंको दशैंअघि म र तिम्रा बुवामध्ये एकजना रहन्नौं जस्तो लाग्छ । मेरा सपनाहरू बिग्रिएका छन् । सबैसँग दशैं मनाउन पाएको भए हुन्थ्यो । 

हो, आमा नै जानुभो । आमा नभएको दशैं के दशैं ? अब आमाका वरिपरि बसेर मानेका दशैंको अमिट छाप मात्र छ । त्यो स्मृति पनि विस्तारै मेटिँदै जानेरहेछ । दशैं आउन लगेपछि, दुःख र रमाइलो मनाउने बेला आमासँगको दशैंको चित्र मनभरि टाँगिन्छ । अखिर जीवन्त इतिहास तीन पुस्तामा मात्र रहने रहेछ । आमा नभएपछि दशैंं, दशैंं जस्तो रहेन ।

दाजुभाइ दिदीबहिनीहरू आ–आफ्नै घर परिवारमा विभाजित भएपछि पनि दशैं पातलिँदै गयो । ग्याजेटमा रमाउने मिलेनियल्स बच्चाहरू दशैं, टीका, पूजा र मालाश्रीमा भन्दा देशदेशावर घुम्न रमाउन थाले । समयसँगै दशैं हराउँदै गयो । विश्वव्यापीकरणले दशैं थिच्दै गयो ।  दशैं संकटमा परेको हो कि दशैंसँगै समाज नै हराउन थालेको हो ? बुढीआमाहरू शायद गगल्चिएर भन्दै होलान्, मेरा बाबानानीहरूलाई दशैं कसले मनाइदेला १ 

– मैनाली निवास, क्षितिज मार्ग ।